ანალიტიკა

სომხეთის პრეტენზიები თბილისზე
28.10.20 10:00

სომხურ ლიტერატურაში გავრცელებული „მტკიცებები“ იმის შესახებ, რომ თბილისი „ძველი სომხური ქალაქია“, რომლის სახელწოდება სომხური „ტხფრი“-დან წარმოდგება, ჯერ კიდევ 1961 წელს სსრკ-ს დროს ერევანში გამოიცემულ ბ. ს. ნალბანდიანის წიგნში - „თბილისი ძველი და შუა საუკუნეების ლიტარატურულ წყაროებშია“ მოცემული, რომელშიც საქართველოს დედაქალაქი წარმოდგენილია,  როგორც უძველესი სომხური ქალაქი, რაც შეიძლება განიმარტოს, როგორც უსაფუძვლო, არამეცნერულ „მტკიცებად“ და მეზობელი ქვეყნის ტერიტორის დაუფლებისაკენ მიმართულ მოწოდებებად, რომელსაც დიდი ხნის მანძილზე  რიგი სომეხი ავტორები და სომხური ნაციონალური დაჯგუფებები აჟღერებდნენ.

      

2017 წლის 7 დეკემბერს „საერთო გაზეთმა“ გამოაქვეყნა გიორგი გიორგაძის სტატია „სომხებს სურთ თბილისს გადაარქვან სახელი,“ რომელშიც ავტორმა საქართველოს ხელისუფალნი მკვეთრად გააკრიტიკა სომხეთის პრეტენზიებთან დაკავშირებით პასიურობის გამო. სტატიაში ნათქვამია: „არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ გასულ საუკუნეში სომხებმა დაიწყეს ომი საქართველოს წინააღმდეგ. მაშინ ვერაფერს გახდნენ, მაგრამ სომხები ოცნებობენ, რომ ერთ მშვენიერ დღეს გარე ძალების დახმარებით ისინი თბილისს დაიბრუნებენ და „საუკეთესო“ სომხურ სახელს -  ტიფლისს - შეარქმევენ.

 

სომხეთის უსაფუძვლო პრეტენზიები თბილისზე საქართველოსა და სომხეთს შორის დაძაბულობას აღვივებს. 1897 წელს გაზეთმა „ივერიამ“ გამოაქვეყნა სტატია, სადაც განხილულია არაერთი საკითხი იმის შესახებ, თუ რის საფუძველზეა ტიფლისი სომხური ქალაქი - გეოგრაფიული მდებარეობის, რომელიმე კანონის თუ  სახელმწიფო ან საერთაშორისო სამართლის მიხედვით? სად სომხეთი და სად თბილისი? სადამდე აწვდენენ ხელებს და კიდევ საკითხავია ეკუთვნით თუ არა სომხებს თბილისში ნაყიდი სახლები? თბილისი საქართველოს ტერიტორიაზე მდებარეობს და მათი პრეტენზია მხოლოდ უსაფუძვლოა. თბილისის არმენიზაციის მცდელობა ქართული ინტელიგენციის მაშინდელმა ისეთმა თვალსაჩინო წარმომადგენლებმა ამხილეს როგორებიც  აკაკი წერეთელი და ილია ჭავჭავაძე იყვნენ.

 

 1918 წლის 9 დეკემბერს დაშნაკი სომხები ბრიტანეთის სამხედრო მხარადაჭერით  საქართველოში შემოიჭრნენ. გენერალ მაზნიაშვილისა და გიორგი ჯუღელის მხედართმთავრობით ქართველებმა სომხები დაამარცხეს. გასაბჭოების შემდეგ 1936 წელს ტიფლისს  თბილისი დაერქვა, რაც დეარმენიზაციის მიზნით სერიოზული ნაბიჯი იყო.  დღეს უკვე დასაბუთებულია, რომ სომხები საქართველოში მე-19 საუკუნეში ჩამოსახლდნენ მეზობელ ქვეყნებთან რუსეთის ექსპანსიის გააქტიურების შედეგად, რუსეთის ჯარების მეთურის პასკევიჩის ხელშეწყობით და თბილისში ავლაბრის ტერიტორიაზე ჩასახლდნენ. სომეხი ისტორიკოსის ბაბახანიანის მოსაზრებით, სომხებმა ჩამოსახლება 1714 წლიდან დაიწყეს, რაც სიმართლეს არ შეესაბამება.

 

  2003 წელს სომხეთის მეცნიერებათა აკადემიამ - სამველ კარაპეტიანის მონოგრაფია - „თბილისის მერები“ გამოსცა, რომელშიც  ნათქვამია, რომ წიგნი განკუთვნილია „სპეციალისტებისათვის“, რომლებიც დაკავებული არიან ტიფლისის ურბანული დაგეგმარებით და ასევე სომეხი ხალხის გამოჩენილი წარმომადგენლების საქმიანობის შესწავლით და ეძღვნება თბილისის მერებს. მათი ბიოგრაფიების განხილვის შემდეგ განიხილება მე-12 საუკუნიდან 1917 წლამდე თბილისის ლიდერების საქმიანობა და აღნიშნავენ, რომ 47 მერიდან 45  სომეხი ეროვნების იყო და მოუწოდებენ „ამჟამინდელ თაობას იამაყონ წარსულში ტიფლისში სომეხი ლიდერების მიერ შექმნილი მარადიული ღირებულებებით. არ დაივიწყონ ისინი ვინც შექმნა ეს ღირებულებები.“ ავტორი ასევე აღნიშნავს, რომ თბილისი აიღეს ოფლისა და შრომის ფასად. კარაპეტიანი წერს, რომ თბილისში სომხური მოსახლეობა შუასაუკუნეებიდან იყო და ისინი ძირითადად მაღალ თანამდებობებზე ინიშნებოდნენ. ამ წიგნში ასევე მოცემულია სომეხ დიდგვაროვანთა სია და აღნიშნულია, რომ ქალაქის მაცხოვრებელთა უმეტეს ნაწილს სომხები შეადგენენ.

ავტორი 1932 წელს გამოქვეყნებული მოგზაურობის ჩანაწერების მოშველიებით, (თუმცა არ არის განმარტებული რომელი მოგზაურის) აღნიშნავს, რომ ამ პროვინციაში არის ლამაზი ქალაქი რომელსაც ეწოდება ტიფლისი, იგი გარშემორტყმულია მრავალი ციხე-სიმაგრითა და გალავანიანი სოფლებით. იქ ცხოვრობენ ქრისტიანი სომხები და განმარტავს, რომ ტიფლისი სომხური ქალაქია.

თავის დროზე თბილისი ნამდვილი ბინძური აზიური ქალაქი იყო. გუბერნატორ ერმოლოვის ძალისხმევით თბილისმა ნაწილობრივ მიიღო ევრიოპული იერსახე.

ასევე გუნერნატორ ვორონცოვის ძალისხმევით გაფართოვდა ქალაქის ადმინისტრაცია. 1847 წელს გუბერნატორმა ვორონცოვმა ააშენა ახალგაზრდობის სასახლე. მანვე გამოაცხადა თბილისი კავკასიის დედაქალაქად. 1867 წლის დოკუმენტების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ სომხებს არ ეკავათ თანამდებობები ქალაქის სტრუქტურებში. 1860-იან წლებში ცარისტული ჩინოვნიკების მიერ განხორციელებული ადმინისტრაციული რეფორმის შედეგად მოხდა ადგილობრივი სომხური კადრების შემცირება, თუმცა კარაპეტიანი მაინც ირწმუნება, რომ ქალაქის ადმინისტრაციის უმრავლესობას სომხები შეადგენდნენო.

 

2017 წლის 29 მაისს „ხორავანკ“-ში გამოქვეყნდა საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკის დირექტორის მოადგილის ლევან თაქთაქიშვილის ინტერვიუ, რომელიც მთლიანად ქართული ჟურნალ „თბილისელებიდან“ იყო გადმობეჭდილი სათაურით - „როგორ ააშენა სომხებმა თბილისი“. რუსეთის მიერ საქართველოს დაპყრობის და ტფილისის გუბერნიის ჩამოყალიბების შემდეგ ქალაქში ქალაქის საბჭო შეიქმნა, რომელიც მერს ირჩევდა. თბილისის მერის შესახებ შეკითხვაზე თაქთაქიშვილი - თავად წარმოშობით სომეხი - ამბობს: არავინ ემსახურებოდა საკუთარ ქალაქს ისე ერთგულად, როგორც მერები, რომელთა უმეტესობა ეთნიკურად სომხები იყვნენ. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ვასილ ჩერქეზოვის - „ჩერქეზიშვილი“ სახელი“. ის ქალაქის ისეთი კარგი მეთაური იყო, რომ მისი სახელი ისტორიაში დარჩა. ტფილისში მისი სახელობის ქუჩაც კი არის. ამ შემთხვევაში გვარების დაბოლოებებმა შეცდომაში არ უნდა შეგვიყვანოს, რადგან იმ დროს საქართველოში მაცხოვრებლების უმეტესობის გვარები, განურჩევლად ეთნიკური წარმოშობისა, ოვ-ით (სლავური დაბოლოება) ბოლოვდებოდა. კითხვაზე - თუ რატომ იყვნენ თბილისის მერები ეთნიკურად სომხები, - თაქთაქიშვილი პასუხობს, რომ იმ დროს თბილისის მოსახლეობის უმეტესობას სომხები შეადგენდნენ. ვაჭრობა მათ ხელში იყო. ისინი ფლობდნენ ქალაქის მიწებს და ამ მიწაზე აშენებული ყველა სახლი სომხებს ეკუთვნოდა. მაშინ ჩინოვნიკები და მცირე მოვაჭრეები ქართველები იშვიათად იყვნენ. ვაჭრობის ძირითადი ნაწილი სომხების ხელში იყო კონცენტრირებული. ამ დროს ამომრჩეველთა რიგებს შეძლებული მოქალაქეები წარმოადგენდნენ, რომლებიც ქონების გადასახადს იხდიდნენ, ხოლო დეპუტატები - ტფილისის საკრებულოს წევრები იყვნენ. ქალაქის მმართველობაში უმრავლესობას სომხები წარმოადგენდნენ. თაქთაქიშვილი აკრიტიკებს თბილისელ სომხებს სომხურ ეროვნულ ინტერესებთან დაკავშირებით პასიურობის გამო, რომ არ ეხმარებოდნენ სომხურ გაზეთებს, სკოლებს, არ აგებდნენ სომხურ ტაძრებს და ადანაშაულებს კოსმოპოლიტიზმში. თაქთაქიშვილი  დიმიტრი ყიფიანს რომელიც 1876-79 წლებში თბილისის მერი იყო,  ქართულ ნაციონალიზმში ადანაშაულებს, კაცს რომელმაც შექმნა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება.

თაქთაქიშვილის თქმით, სომეხმა მერებმა მატაშოვმა და ჰიტოევმა არაერთი შენობა ააშენეს, მათ შორის  დღევანდელი საკრებულოს შენობა. გასაბჭოების დროს მდიდარი სომხები საზღვარგარეთ გაიქცნენ. თაქთაქიშვილი თბილისის ეთნიკურად ქართველ მოსახლეობასა და ეთნიკურ სომხებს შორის უთანხმოებასაც ეხება.

ქართველებმა იცოდნენ, რომ სომხებთან წინააღმდეგობის გაწევა შეეძლოთ მხოლოდ რუსებთან ერთად, რადგან ტიფლისში გაბატონებული სომხური ფენა რუსებსაც ისე ექცეოდა როგორც ქართველებს.

 

     ქალაქურ ცხოვრებაში ქართველთა წარმომადგენლობის სიმცირე მათ მიერ არჩეულ სოფლის მეურნეობის უპირატესობას ემყარებოდა. სომხების თავმოყრა  თბილისში დაკავშირებულია მათ სავაჭრო საქმიანობასთან. არადამაჯერებელია სომეხი ავტორების არაერთი ნათქვამი სომეხი მოსახლეობის უპირატესობის შესახებ.

რაც შეეხება თბილისის ისტორიას, ისტორიული წყაროების მიხედვით, თბილისი ჯერ კიდევ მეოთხე საუკუნეში გამაგრებულ ციხე-ქალაქს წარმოადგენდა, რომელიც მე-5-მე-6 საუკუნეებში ვახტანგ გორგასალმა გაამაგრა და დაიწყო აღდგენა-გაფართოვება, რომელიც დაამთავრა მისმა შვილმა დაჩიმ და მცხეთიდან სამეფო ქალაქი თბილისში გადმოიტანა, რომელიც გამოაცხადა აღმოსავლეთ საქართველოს დედაქალაქად. ის რომ თბილისი ძველი სომხური ქალაქია ეს არის სომხების მოგონილი, რაც კიდევ ერთხელ დასტურდება იმით, რომ ისინი ჩამოსახლებული იქნენ რუსეთის იმპერიის მიერ მეზობელი სპარსეთიდან და ოსმალეთიდან ამ ქვეყნებთან საომარი ექსპანსიის შედეგად, მანამდე კი ისინი საქართველოში კანტიკუნტად, მცირე რაოდენობით ცხოვრობდნენ. შესაბამისად სომხური პრეტენზიები ქალაქ თბილისთან დაკავშირებით სრულიად უსაფუძვლოა.

 

ნაშრომის ავტორია: 

 

ელგუჯა ქავთარაძე

 

პოლიტიკის მეცნიერებათა  დოქტორი, პროფესორი

 

 

 

წყარო :   /www.newsday.ge/

წაკითხულია : 874