ანალიტიკა

სომხების მიერ მითვისებული ალბანეთის მართლმადიდებლური ეკლესიები: დადივანკი ნაწილი I
03.12.20 10:45

ძველი ალბანური მონასტერი დადივანკი (ხუდავანკი), რომელიც ალბანეთის კათალიკოსის სასახლე იყო XIII საუკუნის დასაწყისში, 25 ნოემბერს გაათავისუფლეს და მას დიდი მნიშვნელობა აქვს. გაითვალისწინეთ, რომ ინტრიგებით 704-06 წლებში სომეხ კათოლიკოს ელიას მიერ დამხობილ იქნა კანონიერი ალბანელი მართლმადიდებელი კათალიკოსი ნერსეს ბაკური და ალბანეთის კათოლიკოსის ტახტი გადაიტანეს დადივანკში, ალბანეთის ეკლესიის ისტორიაში ხუთ საუკუნეზე მეტი ხარვეზით აღინიშნება! საუკეთესო შემთხვევაში მხოლოდ კათოლიკოსის სახელებია ცნობილი. მომხდარის შესახებ თითქმის ინფორმაცია არ არსებობს! ანუ ინფორმაცია, რა თქმა უნდა იყო, მაგრამ ვიღაცამ ძალიან გულმოდგინედ „გაასუფთავა“ ის.

 

ხუთი საუკუნე ბევრია! თუ ამას დღევანდელ დროში გამოვიყენებთ, ეს ნიშნავს, რომ რუსეთის ისტორიის მე -15 საუკუნის ბოლოს მდინარე უგრასთან დგომის შემდეგ, მაშინვე დაიწყო "ელცინის ეპოქა". გამოდის, რომ რუსეთის ისტორიიდან ამოაგდეს ივანე მრისხანე, უსიამოვნებების დრო, რომანოვების გამეფება, პეტრე დიდი, პეტერბურგის საძირკველი, ნაპოლეონის შეჭრა, პირველი მსოფლიო ომი, რევოლუცია, დიდი სამამულო ომი, სსრკ-ს დაშლა...

 

უნდა განახლდეს ეს 5 საუკუნოვანი ხარვეზი. ამის საპასუხოდ, სომეხი ისტორიკოსები შემოიფარგლებიან მხოლოდ მტკიცებით, რომ "ალბანეთის ეკლესია იყო სომხური ეკლესიის ნაწილი" და სთავაზობენ ყველას იყვნენ კმაყოფილნი ამით. 

იგივე წარმატებით შეიძლება ითქვას, რომ ”1500 წლის შემდეგ გერმანელები მართავდნენ რუსეთს” და ამასთან დაკავშირებით „დაკმაყოფილდნენ ზედმეტი დეტალების გარეშე”.

 

ამრიგად, ყარაბაღის ოკუპირებული ალბანეთის ქრისტიანული სალოცავების განთავისუფლების შემდეგ, აქტუალური თემაა ალბანეთის ეკლესიის ისტორიის გაწმენდა სიყალბისგან, როდესაც ის დე ფაქტო სომხეთის კონტროლის ქვეშ იყო.

უფრო მეტიც, იმის მიხედვით, რაც ცნობილია ყარაბაღის მთავარი ალბანური სიწმინდეების, იგივე დადივანკის მონასტრის გაჩენის შესახებ, დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ მას თავიდან არაფერი ჰქონდათ საერთო მონოფიზიტურ სომხურ ეკლესიასთან.

 

ასევე საინტერესოა იმის გარკვევა, თუ როგორ განზრახ ფალსიფიცირებდა სომხური ეკლესია ალბანეთის ეკლესიის ისტორიას. უპირველეს ყოვლისა, დამალულია ის ფაქტი, რომ ალბანეთის ეკლესია ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში იყო მართლმადიდებლური და საერთო არაფერი ჰქონდა მონოფიზიტურ სომხურ-გრიგორიანულ ეკლესიასთან. უფრო მეტიც, ალბანური ეკლესია უფრო ძველია, ვიდრე სომხური. დიდი ხნის განმავლობაში ტარდებოდა ინტრიგები სომხური სამღვდელოების მიერ მონოფიზიტობის დასამკვიდრებლად. ამავე დროს, ამისათვის მათ გამოიყენეს მუსლიმი მმართველები, რომლებიც დღეს სომეხ ნაციონალისტებს ასე სძულთ. საკმარისია გავიხსენოთ, რომ როდესაც ალბანელმა კათოლიკოსმა ნერსეს I ბაკურმა გადაწყვიტა მტკიცედ აღედგინა მართლმადიდებლობა, სომეხმა კათოლიკოსმა ილიამ (ელია I არჩიჩეცი) მისწერა საჩივარი არაბთა სახალიფოს გუბერნატორს რეგიონში და მუსლიმების დახმარებით, ალბანეთის ეკლესიის მონოფიზიტობაში გადაყვანა სცადა.

 

აი რას ამბობს მართლმადიდებლური ენციკლოპედია ამის შესახებ: ”არაბების დახმარებით, ელია I არიჩეცი აქტიურად ეწინააღმდეგებოდა ალბანეთის კათოლიკოსს (ალუანკა) ნერსეს ბაკურის პოლიტიკას, რომელიც მიზნად ისახავდა ქალკედონური დოგმატის აღიარებას ქრისტეს ორი ბუნების შესახებ და მართლმადიდებლობასთან კავშირს ბიზანტიასთან. მე -3 წიგნში. მოვსეს კალანკატუაცის "ალუანკის ქვეყნის ისტორიები" შეიცავს ალბანეთის ეკლესიის საბჭოს მიმართვას საჩივრებით კათოლიკოს ნერსეს საქციელის შესახებ, რომელიც "ქალკედონურ ერესში ჩავარდა",ასევე ამბავი ალბანეთის დედაქალაქ პართავში 704 წელს "სომეხი ელიას დიდი აირაპეტის (პატრიარქის)" ჩამოსვლის შესახებ, არაბის გაგზავნილი სამხედრო რაზმის თანხლებით. ოსტიკანი (გუბერნატორი), ნერსესის დაპატიმრებისა და დამასკოში მისი გაგზავნის შესახებ ... ”ციხეში ნერსეს ბაკური გარდაიცვალა, მის ნაცვლად 706 წელს, ისევ სომხური ინტრიგების გამო, დაინიშნა მონოფიზიტი.

 

ანუ გამოდის, რომ "მაჰმადიანთა დიდმა ტანჯულებმა", სომხებმა თავად დაუწერეს ცილისმწამებლური საჩივარი მუსლიმ მმართველებს. შემდეგ კი, მათ გამოიყენეს მუსულმანური სამხედრო ძალა, რათა მონოფიზიტობა დაამკვიდრონ.

 

ნერსეს ბაკურის დამხობის შემდეგ დასტურდება, რომ ალბანეთის ეკლესია კვლავ დაუბრუნდა მართლმადიდებლობას. უფრო მეტიც, 9-11 საუკუნეებში ალბანელი კათოლიკოსის რეზიდენცია იყო ხამშის მონასტერში, რომელიც მდებარეობს აზერბაიჯანის ახლანდელ გადაბაის მხარეში, შედარებით ახლოს მართლმადიდებლურ ქართულ მიწებთან.

 

ეს მით უფრო მნიშვნელოვანია, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ამ ტერიტორიაზე, ისევე როგორც მის ჩრდილო – დასავლეთით შუა საუკუნეებში მდებარეობდა ე.წ. კერძოდ ტაშირ-ძორაკეთის „სამეფო“ (ბრჭყალებში, რადგან სინამდვილეში ისინი დამოკიდებულნი იყვნენ მეზობელ მუსლიმ მმართველებზე, კერძოდ სელჩუკებზე), რომელთა დედაქალაქი იყო ჯერ საქართველოს ქალაქ სამშვილდეში, შემდეგ კი ლორში.

 

ამ "სამეფოს" ერთ დროს დინასტიური კავშირები აკავშირებდა კახეთისა და შეკის ან ალბანეთის სამეფოებთან, სადაც მე-9 საუკუნიდან გავრცელდა მართლმადიდებლობა. ვინაიდან ისტორიამ არ იცის ამ ტერიტორიაზე სხვადასხვა კათოლიკოსის მომხრეებს შორის შეტაკებების შესახებ, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ამ მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ალბანეთის საკათალიკოსოს ეკუთვნოდა.

 

ალბანეთის საკათალიკოსო ცენტრი, რომელიც ხამშის მონასტერში მდებარეობს, არანაირად არ ეწინააღმდეგებოდა მცხეთის საქართველოს საკათალიკოსოს.

 

ამ მხარეში არა მხოლოდ მართლმადიდებელი ქართველი მოსახლეობა, ნაწილობრივ დარჩენილი მართლმადიდებელი ქრისტიანების შთამომავლები არიან, არამედ ალბანელების შთამომავლებიც- აზერბაიჯანელები. კახეთში სოფელი ხამში შენარჩუნდა. იგივე სახელი მიანიშნებს იმაზე, რომ შეიძლება არსებობდეს ხამშის მონასტრის "ეზო", რომელიც გადადაის მახლობლად იყო, იმ არეალში, რომელსაც შემდეგ „არცახს“ უწოდებენ.

 

ზოგადად, ტოპონიმის „არცახის“ შესწავლისას უნდა აღინიშნოს, რომ სინამდვილეში მისი პირველი ხსენება დაიწყო არა უადრეს მე -19 საუკუნის დასაწყისის ბოლოს. ეს ეხებოდა ტერიტორიას, რომლის გეოგრაფიული ლოკალიზაციაც დღეს შესაძლებელია, ისევე როგორც ქალბაჯარის მთიანი ნაწილი, რომელიც ახლოს არის სომხეთის საზღვრებთან, თანამედროვე სომხეთის ტერიტორიის ნაწილი ასევე ახლოსაა დაშკესანთან და კელბაჯართან, ნაწილობრივ გადაბაის რეგიონთან, ასევე ლორის ისტორიული ქართული ტერიტორიები (ე.წ. მთიანი ბორჩალო). ეს არის ტერიტორია, რომელიც ახლა მდებარეობს კავკასიის სამი ამჟამინდელი რესპუბლიკის - საქართველოს, აზერბაიჯანისა და სომხეთის შეერთების ადგილას. ის არ მოიცავს მთიანი ყარაბაღის ტერიტორიას, მით უმეტეს ყარაბაღს, რომელიც რამდენჯერმე აღემატება ხელოვნურად გამოგონებულ მთიან ყარაბაღს.

 

ძალიან საეჭვოა ისიც, რომ გადაბაის მახლობლად ხამშის მონასტრიდან - ალბანეთის კათოლიკოსის რეზიდენციიდან 9-12 საუკუნეებში, ფაქტიურად ქვა ქვაზე არ არის დარჩენილი. ამ კათოლიკოსის არცერთი საბუთი ან არქივი არ შემორჩა.

სავარაუდოდ, ისინი განადგურდნენ მას შემდეგ, რაც არქივები კონტროლდებოდა  სომხების მიერ.

 

ამასთან, ის ფაქტი, რომ ალბანეთის საკათალიკოსო მე –12 საუკუნეებში და მე –13 საუკუნის დასაწყისში ან მართლმადიდებლური იყო, ან დროდადრო უბრუნდებოდა მართლმადიდებლობას, ამას მოწმობს დადივანკის მონასტერი, სადაც ალბანელი კათოლიკოსის რეზიდენცია ხამშიდან გადაიტანეს.

 

 

არზუ-ხათუნი - დადივანკის მონასტრის, როგორც კათოლიკოსის რეზიდენციის დამაარსებელი (მონასტერი უძველესი იყო, მაგრამ მასში აქტიური მშენებლობა დაიწყო მე -13 საუკუნის დასაწყისში), ნათესაური კავშირი ჰქონდათ სომხების მიერ ტყვედ ჩავარდნილ ქართული არქიტექტურის მსოფლიოში ცნობილ შედევრებთან, როგორიცაა კობაირისა და ახტალის მონასტრები, ლორი (ქართული მიწა, რომელიც ტიფლის გუბერნიის მთიან ბორჩალოს რაიონის ნაწილი იყო) ახლანდელი სომხეთის რესპუბლიკის ჩრდილოეთით. მიუხედავად იმისა, რომ, რა თქმა უნდა, სომეხი ფალსიფიკატორები აცხადენებ, რომ მათი თქმით ეს მონასტრები "დაარსდა როგორც სომხური" და შემდეგ "გადაკეთდა სომხურ-ქალკედონიტებად" - ასე უწოდებენ სომეხ ფალსიფიკატორებს საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიებს.

 

ისტორიული წყაროებიდან ცნობილია, რომ ნახევრად დამოუკიდებელი მაცნაბერდის სამთავროს მმართველ კიურიკეს, რომელიც საქართველოში ტაშირ-ძორაგეტის "სამეფოს" ანექსიის შემდეგ შეიქმნა, ჰყავდა 5 ქალიშვილი (მარიამი, რუსუგანი, მამკანი, ბორინა და ვანე) და 2 ვაჟი (აბასი და ვასაკი). მარიამის სახელს უკავშირებენ კობაირის (1171) და ახტალას (1188) მონასტრების დაარსებას. რუსუგანი იყო დიდი ქართველი ფეოდალის ივანე ორბელის მეუღლე, თავისი დასავით მშენებლობით იყო დაკავებული აღპატში, სანაინში, კობაირში და საქართველოს სხვა ადგილებში.

 

მამკანი კი ცოლად გაჰყვა ყივჩაღთა ქრისტიან თავადს ატერკ ასან კრონავორიალს.

მის ვაჟს, ვახტანგ I- ს, 1182 წელს მემკვიდრეობით გადაეცა ატერკის ტახტი და მთელი ხაჩენის სამთავრო. არზუ-ხათუნი, ვახტანგის ცოლი, ქმრის მშობლებთან ერთად დადივანკის მშენებლებად იქცნენ, რაც ოჯახის სამარხად იქცა.

 

ყველა მითითებით და ყველა არქიტექტურული ნიშნით, დადივანკი, ისევე როგორც ლორისა და ყარაბაღის სხვა ეკლესიები, დაარსდა, როგორც მართლმადიდებლური (ქართული და ალბანური). ვინაიდან იმ დროს, თუ ალბანეთის კათოლიკოსი მართლმადიდებელი იყო, მასსა და საქართველოს კათოლიკოსს შორის განსაკუთრებული საზღვრები არ არსებობდა. მხოლოდ მოგვიანებით, დროთა განმავლობაში, ალბანეთის მართლმადიდებლური ეკლესიების ნაწილი გადაკეთდა სომხურად.

 

თავდაპირველად ალბანეთის მონასტრის დადივანკის მართლმადიდებლობის ფაქტზე მეტყველებს ისიც, რომ მე -13 საუკუნის მონასტრის ერთ-ერთი ტაძარი მირლიკიელ ნიკოლოზს ან სასწაულმოქმედ ნიკოლოზს ეძღვნება. იმავდროულად, მსოფლიოში არსად არის ცნობილი წმინდა ნიკოლოზის ეკლესიები, რომლებიც ანტიკურ ან შუა საუკუნეებში დაარსდა, როგორც სომხური.

 

გაგრძელება იქნება

 

 

 

Kavkazplus

წაკითხულია : 469