ბონდო არველაძე ქართული ეკლესიები საქართველოსა და სომხეთში ნაწილი XV თავი I
16.09.16 20:05

XVII საუკუნის მეორე ნახევარსა და XVIII საუკუნეში ქვემო ქართლში მონოფიზიტების განსახლების პროცესი გრძელდება. ამ დროს აგებულ მრავალ ეკლესიას ეტყობა, რომ იგი დაწყნარებულ ქვეყანაში, სახელმწიფოს მხარდაჭერით აგებული ნაგებობებია. ბინაძორის ეკლესია (1663 წ.), რომელიც შაუმიანთან, ტყეში მდებარეობს, გამოირჩევა მშენებლობის მაღალი ხარისხითა და მხატვრული ფორმებით. იგი ორსართულიანი ნაგებობა, ე. წ. ეკლესია --სამრეკლოა, რომლის პირველი სართული დარბაზულ ეკლესიას უკავია, მეორე სართული კი ათსვეტიანი ფანჩატურით დაგვირგვინებული ჯვრული გეგმარების მოცულობაა.

ამდაგვარი ნაგებობები მრავლადაა სომხეთში: სანაჰინი (XIII ს.) (ხალფახჩიანი, 1973, გვ. 51-ე აღბატი (1245 წ. ) (ხალფახჩიანი, 1951, გვ. 344-345, ტიერი ჟ. 1987, გვ. 535, ეღვარდი ( 1312 წ.) (ტიერი ჟ. 1987) და სხვა. ბინაძორის ეკლესიის კორპუსი ღვინისფერი ნატეხი ქვითაა აგებული, კარ სარკმლის საპირეები და ფანჩატურის სვეტები ყვითელი ბოლნური ტუფით, ფანჩატური კი მთლიანად აგურისაა. სამშენებლოდ ამგვარი განსხვავებული მასალის გამოყენება ქტიტორის სიმდიდრესა და შეძლებაზე მეტყველებს, ხოლო აგური ის სამშენებლო მასალაა, რომელსაც აქტიურად იყენებენ საქართველოში, სომხეთში კი იგი არაპოპულარული სამშენებლო მასალაა, რაც იმაზე მიგვანიშნებს, რომ, თუ ეკლესია სტრუქტურულად სომხური ხურორთმოძღვრების ძეგლია, მშენებლობის ხასიათით იგი მთლიანად აღმოსავლეთ ქართულ ჩარჩოებში „ჯდება“. საინტერესოა ამ ეკლესიაში დაცულ ხაჩქარებზე მოხსენიებულ პირთა სახელების განხილვა: თამაზა, ბარამი, რევაზი. სპარსული წარმოშობის ეს სახელები ქართული ონომასტიკისთვისაა დამახასიათებელი და არ არის ნიშნეული სომხურისათვის. აღსანიშნავია, რომ ბინაძორის სამაროვანზე 1958 წელს ჯერ კიდევ იდო ქართულწარწერიანი საფლავის ქვა (მუსხელიშვილი დ. 1960, გვ. 58) რომელიც 1999 წელს ადგილზე აღარ დაგვხდა.

ხუროთმოძღვრული ფორმებითა და დეკორით აშკარად გამორჩეულია სოფელ ტნუსის მახლობლად, მდ. მაშავერას მარჯვენა ნაპირას არსებული ნასოფლარის, „თეკენების“ ე.წ. „შველის ეკლესია „რომელიც 1688 წელსაა მცირე ეკლესიის კედლები ერთმანეთთან კომპოზიციურად დაუკავშირებელი რელიეფური ქანდაკებებითაა დაფარული, რომელთაგანაც აღსანიშნავია ფურირემს დადევნებული ხარირმის გამოსახულება. იგი ოშკის ტაძრის (963-973 წწ) გუმბათის ყელზე არსებული კომპოზიციის ანალოგია (თაყაიშვილი, 1960, გვ 42). ეკლესიის აღმოსავლეთ და სამხრეთ ფასადზე გველეშაპის მლახვრელი წმ. გიორგის ორი გამოსახულება კი კასპის რაიონში - მაღალაძეების კოშკის კედელზე (1679წ.) (ბერიძე, 1983, გვ.169,) და ნიაბის წმ გიორგის ეკლესიაში დაცულ ( 1682 წ ) წმ . გიორგის რელიეფებს გვაგონებს. თეკენების ეკლესია ყველა ნიშნით ქართული ხურორთმოძღვრების ნიმუშია (პარალელები: ტბისი - 1676 - 1688 წწ. საგარეჯოს პეტრე - პავლე, სახუნდარი - ორივე XVII ს-ის ბოლო ), ხოლო მის აღმოსავლეთით მდებარე სამრეკლოს კედელში ჩასმული ძლიერ დაზიანებული მხედრული წარწერა მიგვანიშნებს, რომ ეს ეკლესია მონოფიზიტი ქართველებისთვის განკუთვნილი სამლოცველოა. მონოფიზიტი ქართველები უმთავრესად გვიანი შუა საუკუნეების ფენომენია და მათ შესახებ ცნობებს, როგორც XVII საუკუნის კათოლიკე მისიონერების ნაშრომებიდან ( თამარაშვილი, 1902 , 136; მაისურაძე, 1999, გვ . 186,187), ასევე სხვადასხვა სახის დოკუმენტური თუ ეპიგრაფიკული მასალიდან ვიგებთ (მაისურაძე, 1999, გვ . 184 – 211). აღსანიშნავია ქართული ტრანსკრიფციით შედგენილი სომხური ლოცვების წიგნი, ქართულ ენაზე დაწერილი და მონოფიზიტებისთვის განკუთვნილი საეკლესიო დოგმატური კრებულები (მელიქსთ - ბეგი, 1940, ა გვ. 89 – 122 ), თუ ორენოვანი ქართულ - სომხური ეპიტაფიები ამიერკავკასიისა და ახლო აღმოსავლეთის ქალაქებსა და სოფლებში, რაც დოკუმენტურად ადასტურებს ქართველ მონოფიზიტთა არსებობის ფაქტს ( მაისურაძე, 1982, გვ. 314 – 316).

მრავალი ქართველი რომ სომხურ სარწმუნოებას ღებულობდა , ამის შესახებ განუცხადებია ნიკოფორე ჩოლოყაშვილს (ირბახი) როსტომ მეფის კარზე XVII საუკუნის ოცდაათიან წლებში (თამარაშვილი, 1902, გვ .126, 127 ). ქვემო ქართლის სამხრეთ რეგიონში (სომხითში) ქართველ მონოფიზიტთა ცხოვრების შესახებ ნათელ წარმოდგენას გვიქმნის ვახუშტი ბატონიშვილის ფრაზა: ‘“ამ ადგილთა შინა მოსახლენი არიან სარწმუნოებით სომეხნი და მცირედად სარწმუნოებით სომეხნი და მცირედად ქართლის სარწმუნოებისა, არამედ ქცევა - ზნითა ქართულითა „(ვახუშტი, 1941, გვ . 37). სხვადასხვა პოლიტიკური თუ სოციალური პირობების გამო მონოფიზიტური მრწამსი რომ საკმაოდ იყო შეღწეული ქვემო ქართლის ეთნიკურად ქართველ მოსახლეობაში, ამაზე ჩვენ მიერ მოპოვებული მასალაც მეტყველებს: ბინაძორისა და თეკენების ეკლესიების გარდა, ამ ვითარებას ზუსტად ასახავს სახუნდარის სამონასტრო კომპლექსი - ეკლესია და სამრეკლო (XVII ს.-ის ), რომლებიც ხუროთმოძღვრული ფორმებითა და დეკორით ქართული არქიტექტურის ტიპური ძეგლებია, რასაც ეკლესიის დასავლეთი კარის თაღზე არსებული მხედრული წარწერაც უსვამს ხაზს, თუმცა ეკლესიის ჩრდილოეთ კედელში დატანებული სანათლავი ნიშა მისი ქართველი ქტიტორის მონოფიზიტობაზე მიუთითებს. ვფიქრობ, ამ კომპლექსის მშენებლები სახასო აზნაურები შანშიაშვილები იყვნენ, რომლებიც XVII საუკუნეში ფლობდნენ სახუნდარს და რომელთა ათი შტოს მონოფიზიტობაზე იოანე ბაგრატიონიც საუბრობს (იოანე ბაგრატიონი, 1997, გვ. 51, 142 ).

მდ. ტალავრის ხეობაში მდებარე XVII საუკუნის მიწურულის ან XVIII საუკუნის დასაწყისის ძეგლი თანახლოს ეკლესია ბრტყელი (ქართულია აგურითაა ნაშენი და პროსიონალი კალატოზის აგებულია. მისი ფასადების გაფორმება აგურის სხვადასხვაგვარი წყობით მიიღწევა. დეკორის მთავარი სახე ირანული ხუროთმოძღვრებისთვის დამახასიათებელი სწორკუთხა ჩაღრმავებულ არეში ჩასმული ისრული თაღებია. აგურით ნაშენი ამგვარი აღმოსავლური ხუროთმოძღვრების მახასიათებელი დეტალები კახეთში XVI საუკუნიდან, ქართლში კი როსტომ მეფის (1632-1658 წწ. ) დროიდან ჩნდება: მჭადიჯვარი (1668), ანჩისხატის სამრეკლო (1675 წ), თხინვალი ( XVII ს), ქსოვრისი ( 1712 ) (ბერიძე, 1974, გვ. 34-35, 98-99, 122-123 ). თანახლოს ეკლესიის მშენებლობის ხასიათი და ხარისხი, მის ქალაქურ სამშენებლო სკოლასთან სიახლოვეზე მეტყველებს. საკურთხევლის კონქზე შემომდგარი მოცულობა სამრეკლო-ფანჩატურით თანახლოს ეკლესიას სომხური ხუროთმოძღვრების ძეგლებს აახლოებს. ეკლესიის კედელთან შემორჩენილი საფლავის ქვა ქართული მხედრული წარწერით --„გიუნასია’’--გვაფიქრებინებს, რომ თანახლო ქართველი მონოფიზიტების სამლოცველო იყო.

ადგილ ჰასანდამის ღვთისმშობლის სახელობის დარბაზული ეკლესია (1699) რომელიც ბოლნისის რაიონში ძველი ქართული სოფლის კიპრუჭის, დღევანდელი კიპირჯიკის მახლობლად მდებარეობს, დეკორით ბოლოებწაწვეტებული საფასადო ჯვრები, წაისრული ცრუ ტიმპანი) ქართული ეკლესიების: ტბისის (1676-1688 წწ), ანანურის (1689 წ), ტანძიის ღვთისმშობლისა (1680 წ) და წმ. ნიკოლოზის (1683 წ) შემკულობას გვაგონებს (ბერიძე, 1994, გვ. 58, 59, 80, 81), თუმცა აღნიშნულთაგან განსხვავებით, ჰასანდამის ხუროთმოძღვრული შემკულობა შედარებით მდარეა და ნაკლებ ოსტატური. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ საფასადო ჯვრები სომხური ხუროთმოძღვრებისათვის ნაკლებადაა დამახასიათებელი და მისი წარმოშობა და განვითარება ქართულ არქიტექტურულ დეკორთანაა დაკავშირებული (ამ საკითხის შესახებ იხ. ჩუბინაშვილი, 1959, გვ. 404, ზაქარაია, 1975, გვ. 35-36, მეფისაშვილი, 2001, გვ. 35-43, და სხვა).

ქვემო ყარაბულახის ეკლესია, რომელიც დმანისის რაიონის გვიანი შუა საუკუნეების ტიპური ძეგლია, აშკარად ქართველი მონოფიზიტების აგებულია.

მისი სამხრეთი კარის არქიტრავზე არსებული ათსტრიქონიანი მხედრული წარწერით ვიგებთ, რომ იგი ორბელიანთა ყმა-აზნაურებს ოსეფასა და თამარს და მათ შვილებს, შერმაზანასა და თეიმურაზს 1718 წელს აუგიათ. მხედრული წარწერის სტრიქონებს შორის ამ წარწერის შემოკლებული სომხური ვარიანტია ამოკვეთილი და თარიღიც სომხური ასოებითაა აღნიშნული. მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ დმანისის რაიონში, ბოლნისისა და მარნეულის რაიონებთან შედარებით, გაცილებით ნაკლები მონოფიზიტური ძეგლი გამოვლინდა, რასაც დმანისის ხევის აღწერისას ვახუშტი ბატონიშვილის ერთი ფრაზაც გვიდასტურებს, იგი წერს, რომ აქ „სარწმუნოებით უმეტესნი ქართველნი’’ ცხოვრობენო ( ვახუშტი, 1941, გვ. 39).

სოფ. ნახიდური (ბოლნისის რაიონი ), როგორც ითქვა, 1657 წლის ერთი საბუთის მიხედვით, როსტომ მეფეს (1632-1658 წწ) ეჩმიაძინისათვის შეუწირავს (ალექსიძე, 1964, გვ. 163 ) და საფიქრებელია, რომ სოფლის ცენტრში მდებარე, დიდი გუმბათიანი ეკლესიის--„სარი ქილისა’’-ს (XVII ს-ის მეორე ნახევარი) მშენებლობაც სწორედ ეჩმიაძინიდან ყოფილიყო დაფინანსებული, ეკლესიის მშენებლობა ვერ დაუსრულებიათ და ამის მიზეზი, ვფიქრობ, სოფელ ნახიდურის სხვა მფლობელის ხელში დდდგადასვლა და აქ თურქული მოსახლეობის მომრავლებაც უნდა იყოს (თაყაიშვილი, 1909, გვ. 261).

მარნეულის რაიონის სამხრეთი ნაწილის სოფლებში, სიონში, ხოხმელში, ბრდაძორსა და ნასოფლარ ოხარკი ხარაბაში გამოვლინდა ერთმანეთის მსგავსი სტრუქტურის ქვითკირით ნაგები ნახევრად ღია ნაგებობები, ესაა არსებითად მხოლოდ საკურთხევლის აფსიდი და ბემა, რომლებიც დასავლეთით დიდი თაღით არის გახსნილი და სამრევლო სივრცე არ გააჩნიათ, მათ „ ნახევრად ღია’’ ეკლესიები ვუწოდე. ამ შენობებში მონოფიზიტური საეკლესიო პრაქტიკის, ყველა წესის შესრულებაა შესაძლებელი. სიონის (XVII_XVIII სს.), ხოხმელის (XVII_XVIII სს), ოხარკი ხარაბას (XVIII_XIX სს), სამლოცველოების სანათლავი ნიშები დასავლეთითაა გახსნილი და საკურთხევლის ღიობის ჩრდილოეთით კედელშია გამოყვანილი, ბრდაძორის (XIX ) სამლოცველოში კი ემბაზი ბემას ჩრდილოეთ კედლის ნიშაშია ჩადგმული. აშკარაა, რომ ეს „ნახევრად ღია’’ ეკლესიები მომჭირნედ და ნაჩქარევადაა აგებული, თუმცა ამ ვითარებას ხელი არ შეუშლია, რომ ხოხმელის სამლოცველოს დასავლეთი თაღის პირი ორნამენტით შეემკოთ.

შუა საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრება ამგვარ ნაგებობებს არ იცნობს, ეს სტრუქტურა სომხური მოსახლეობის შემოტანილია ქვემო ქართლში. სომხეთში მსგავსი, მცირე ზომის ნაგებობა სივნიეთის მხარეში, ეღეგნაძორის რაიონის სოფ. ალაიაზთან მდებარეობს. იგი XIII საუკუნეში ეპისკოპოს სტეფანოს ორბელიანის მიერაა აგებული, მას „ზორაც ეკეღეცის’’—„ლაშქრის ეკლესიას’’ უწოდებენ და საკურთხევლის აფსიდისა და მის ჩრდილოეთითა და სამხრეთით მდებარე ორი აფსიდიანი სათავსისგან (სამკვეთლო და სადიაკვნე) შედგება (ხალფახჩიანი, 1966, გვ. 259, 261, ტიერი ჟ. 1987, გვ. 592. სწორკუთხედში ჩაწერილი ამ ნაგებობის სიგანე (ჩრდილო--სამხრეთი ღერძი) სიგრძეს (დასავლეთ-აღმოსავლეთის ღერძი) სჭარბობს. შემაღლებულ არდაბაგიანი საკურთხევლის აფსიდი დასავლეთით სამი თაღითაა გახსნილი, გვერდითა სათავსების დასავლეთ კედლებში კარებია გამოყვანილი. ამ „ნახევრად ღია’’ ეკლესიის წინ ვრცელი მოკირწყლული მოედანია, რომელიც დიდი მრევლის დასატევადაა განკუთვნილი.

ს. მნაცაკანიანს მიაჩნია, რომ ეს ნაგებობა, შესაძლებელია, მართლაც წირვა-ლოცვაზე ლაშქრის დასასწრებად იყო განკუთვნილი (მნაცაკანიანი, 1960, გვ. 146). მსგავსი მსახურებისთვისაა გამიზნული ქვემო ქართლის აღნიშნული სალოცავებიც, თუმცა აქ ლაშქრის ფაქტორი გამოირიცხება: ეს „ ნახევრად ღია’’ ეკლესიები დიდი მრევლისთვის საჩქაროდ აშენებულუ ნაგებობებია, და როგორც ჩანს, მათი მშენებლები ამ სოფლებში, შუაგულ სომხეთიდან ერთიანად შემოხიზნულ --დაფუძნებული მოსახლეობაა.

ნაშრომზე მუშაობისას გამოვლინდა ერთი საინტერესო ვითარება: გვიან შუა საუკუნეებში ქვემო ქართლის ჩრდილო ნაწილში მდებარე ძეგლები (როგორც მართლმადიდებლური, ასევე მონოფიზიტური), საზოგადოდ, უფრო მაღალი სამშენებლო დონისაა, ვიდრე ქვემო ქართლის სამხრეთ ნაწილში მდებარე ეკლესიები. რაც, ვფიქრობ, თბილისთან სიახლოვითაა განპირობებული, ქალაქური კულტურის იმპულსები ქვემო ქართლის ჩრდილო ნაწილში მეტად აღწევდა. განსაკუთრებით ზერელედ და ნაჩქარევადაა ნაგები ფოლადაურის ხეობაში სოფ. ულიანოვკის მახლობლად ტყეში მდებარე მცირე ეკლესიები, რომელთაგანაც დიდ ნაწილს არ გააჩნია მონოფიზიტური კულტმსახურებისათვის მახასიათებელი ნიშნები, თუმცა, ის რამდენიმე მონოფიზიტური ძეგლიც, რომლებიც გამოვლინდა ულიანოვკის მახლობლად (აშურ-ოღლი, ოხარკი- ხარაბა, ქეჩი- დაში ), სხვა დანარჩენებივითაა ნაშენები.

საქართველოში სომხების დიდი ნაკადი XVIII-XIX საუკუნეში შემოსახლდა და ჩვენ მიერ აღწერილი ნაგებობების დიდი ნაწილიც ამ პერიოდს განეკუთვნება. ამ ნაგებობათა უმეტესობა ყოველგვარ მხატვრულ ღირსებას მოკლებული სოფლის ეკლესიებია. მათგან ზომითა და მშენებლობის ხარისხით გამოირჩევა დაბა შაუმიანის ცენტრში მდებარე დღეს ძლიერ სახეცვლილი ზაგამაჟამის ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია, რომელიც ადგილობრივი წესით--ნამტვრევი ქვით იყო ნაგები და სამნავიან ბაზილიკას წარმოადგენდა. კონსტრუქციული ელემენტები და კარ-სარკმლის საპირეები ნათალი ქვით იყო გამოყვანილი.

ეკლესიის ჩრდილოეთი კარის თავზე. ტიმპანში, გულხელდაკრეფილი ღვთისმშობლის მარმარილოს რელიეფია, რომელიც რეალისტური ფორმის გადმოცემის პრეტენზიითაა გამოქანდაკებული. ამ რელიეფის ქვეშ სომხური წარწერაა, საიდანაც ვიგებთ, რომ ეკლესია 1844 წელს აუგიათ, ხოლო ოცი წლის შემდგომ, 1864 წელს განუახლებიათ. ღვთისმშობლის რელიეფი, ვფიქრობ, 1864 წელს, რომელიღაც თბილისელი მოქანდაკის შესრულებული უნდა იყოს, ზაგამაჟამის ეკლესია მშენებლობის ტექნიკით გვაგონებს სოფ, ოფრეთის ბერძენ--მართლმადიდებელთა ეკლესიას (XIX ს-ის მეორე ნახ. ), რომელიც მოციქულების, წმ. პეტრესა სა წმ. პავლეს სახელობაზეა აგებული.

სოფ. ბრდაძორის სასაფლაოს ეკლესია ნამტვრევი ქვითაა ნაგები , მისი კედლის წყობაში ქართული ადრე შუა საუკუნეების სტელათა ფრაგმენტებია ჩაშენებული. ეკლესიის სპილენძის ზარზე არსებულ წარწერაში, რომელიც 1840 წლით თარიღდება, საუბარია ამ ახალშენ სოფელსა და ეკლესიაზე (მუსხელიშვილი დ. 1960, გვ . 23, 24 , 36). მსგავსადაა ნაგები სოფ. ბალიჭის მონოფიზიტი ქართველების „სომხის ეკლესიაც ‘’. მის კედლებში სამშენებლო მასალად ასევე ადრე შუა საუკუნეების ქართული სტელებია გამოყენებული, კარის არქიტრავი კი XVIII საუკუნის საფლავის ქვაა, რომელზეც მიცვალებული მამაკაცის პრიმიტიული რელიეფია გამოკვეთილი. ქართველი მონოფიზიტებით იყო დასახლებული სოფ. მაშავერა (ძველი სახელწოდება გორენჯუკი). აქ სოფლის განაპირას, კლდოვან კონცხზე მდებარე ძველი ( ქალკედონური ) ეკლესია XIX საუკუნეში ძლიერ განუახლებიათ - ამ დროისაა შენობის დასავლეთ ფასადზე მდგარი სამრეკლო - ფანჩატური, საკურთხევლის ადაბაგი და ჩრდილოეთ კედელთან მიდგმული ქვის ფეხიანი ემბაზი, სოფ. დარბაზის სურბ-სარგისის უხარისხოდ ნაგები დარბაზული ეკლესიის ჩრდილოეთი კარის არქიტრავის წარწერა გვაუწყებს, რომ იგი 1857 წელს აუშენებიათ. ეკლესიის კედლებში ჩაყოლებულია ადრე შუა საუკუნეების სტელათა ბაზებისა და გვიანი შუა საუკუნეების ხაჩქართა ფრაგმენტები. ეს შენობა ძლიერ ჰგავს ამ რეგიონის XVII საუკუნის მცირე დარბაზულ სალოცავებს, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ მშენებლობის ხალხური მეთოდები საუკუნეების მანძილზე თითქმის არ იცვლებოდა.

ექსპედიციის დროს მივაკვლიეთ XIX საუკუნის რამდენიმე ნაგებობას, რომლებსაც ეტყობათ, რომ ნაჩქარევადაა აშენებული და ტრადიციულ საეკლესიო არქიტექტურასთან მცირე რამ აკავშირებს. ასეთებია: შაუმიანის კარმირ ავეტარანი ( წითელი სახარება ) - სწორკუთხა დარბაზული ნაგებობა ( 1869 წ ) რომელსაც აღმოსავლეთით აფსიდის ნაცვლად მხოლოდ მცირე ნიში აქვს, კამარა კი ვიქროდ დახერხილი ფიცრებითაა გადაყვანილი, ასევე შაუმიანის მახლობელ მაღალ მთაზე მდებარე სურბ სარგისის ეკლესია ბრტყელი ჭერითა და ორკალთა დაბრტყელებული სახურავით, აგრეთვე დაბა შაუმიანში არსებული ღვთისმშობლის ეკლესია, რომლის ექსტერიერი საცხოვრებელი სახლიდან არ განსხვავდება, ხოლო მისი აივნის ხის მრგვალი სვეტები სადად პროფილირებული კაპიტელებით XIX საუკუნის საქართველოში კარგად ნაცნობ „ამპირის“ სტილს გვახსენებს.

სოფ. სამღერეთის შუაგულში მდებარე X-XI საუკუნეების კამარაჩაქცეული ქართული ეკლესია დაჩუქურთმებული სარკმლის საპირეებით, XIX თუ XX საუკუნის დასაწყისში ამ სოფელში ჩამოსახლებულმა სომხებმა ნივნივებით შედგენილი ოთხკალთა სახურავით დახურეს და წმ. სარგისის სახელობაზე აკურთხეს, ინტერიერი მონოფიზიტური ეკლესიის შესაბამისად მოაწყვეს - საკურთხევლის არდაბაგი ასწიეს, ჩრდილოეთ კედელთან კი სანათლავი გამართეს.

აკაურთას ძველი ქართული სამნავიანი ბაზილიკის ( V-VI სს-ის მიჯნა ) კარის აღმოსავლეთით სხვადასხვა ზომის გვიანი შუა საუკუნეების ოთხი ჯვარია ჩაკვეთილი ( რჩეულიშვილი 1948 , ) რამდენიმე მსგავსი კვეთილი ჯვარია ქვეშის ქართული ეკლესიის (X ს) არქიტრავზეც. ეკლესიების კედლებზე მსგავსი, ერთმანეთთან დაუკავშირებელი ჯვრების გამოსახვა სომხური - მონოფიზიტური ტრადიციაა და ამგვარ ჯვრებს სომეხი პილიგრიმები კვეთავდნენ მოლოცვილ ეკლესიათა კედლებზე. აკაურთისა და ქვეშის ეკლესიათა კედლებზეც გამოსახული ჯვრები სომეხი ხიზნების მიერ უნდა იყოს შესრულებული.

ხაჩქარი (სომხ.) ქართულად სიტყვასიტყვით ქვაჯვარი - ბრტყელი ფილაქვაა, რომლის ზედაპირიც ჯვრის გამოსახულებასა და ორნამენტულ დეკორს ეთმობა, ზოგჯერ ხაჩქარზე მაცხოვრის ჯვარცმის კომპოზიციასაც გამოსახავდნენ. ხაჩქარი ტიპური სომხური მოვლენაა, იგი მემორიალური ძეგლია და IX-X საუკუნიდან ჩნდება სომხურ ხელოვნებაში. ხაჩქართა მხატვრული დამუშავება მწვერვალს XII-XIII საუკუნეებში აღწევს (ტიერი ჟ. 1987, აზარიანი; 1978 ). ხაჩქართა განსხვავება რეგიონალური პრინციპითაა შესაძლებელი. ყოველ რეგიონალურ სკოლას კვეთის თავისი მახასიათებელი მხატვრული მიდგომა აქვს და ორნამენტის ნაცნობ სახეებს იყენებს (დურნოვო , 1979 , გვ . 133). ხაჩქართა სამკვეთლო სახელოსნოები ხშირად დიდ მონასტრებთან იყო განთავსებული. ვირტუოზულად ნაკვეთი ჩუქურთმებით გამოირჩევა სანაჰინის და აღბატის ხაჩქარები, რომლებიც ამ მონასტერში დიდი რაოდენობითაა შემორჩენილი (ხალფახჩიანი 1973 , გვ . 65 – 67; აზარიანი, 1978, განსაკუთრებული და დამახასიათებელი დეკორი აქვთ საღმოსავანქის, გოშავანქის, გეღართის, ჯუღას (აზარიანი, 1978), და სხვათა ქვაჯვარებს. სახელოსნოებში მომუშავე ცნობილი ოსტატები, როგორც ჩანს, ხაჩქარების მოსურნეთა დაკვეთებსაც იღებდნენ და ამიტომაა, რომ ეს ძეგლები ამგვარი სახელოსნოებისაგან მოშორებითაც მრავლად გვხვდება. დმანისის ნაქალაქარზე არსებული რამდენიმე მსგავსი XIII საუკუნის ხაჩქარი (მუსხელიშვილი ლ. 1938, გვ. 373, 436, 437.), ვფიქრობ, დმანისშივე არ გამოუკვეთავთ, რადგან აქ, XIII საუკუნეში, მცირე რაოდენობის სომხები სახლობდნენ და, სათანადოდ, ხაჩქართა დადგმის მოსურნეთა რიცხვიც დიდი არ იქნებოდა. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, დმანისში ამ დროის სომხური --მონოფიზიტური ეკლესია არ დასტურდება და სომხები ქართველებთან ერთად, ერთ სასაფლაოზე იკრძალებოდნენ, ლ. მუსხელიშვილს ჰგონია, დმანისის სომხური მოსახლეობა „ უმთავრესად ქალკედონური’’ იყო (მუსხელიშვილი ლ. 1938, გვ. 441). ამ ვითარებიდან გამომდინარე, ვფიქრობ, ვერც ხაჩქართა სახელოსნო იარსებებდა დმანისში. დმანისის მაღალმხატვრული ხაჩქარები რომელიღაც დიდ სომხურ მონასტერში, სავარაუდოდ, სანაჰინის ან აღბატის სახელოსნოში არის შექმნილი, თუმცა მოჩარჩოების სპეციფიკური ფორმით ისინი სოფ. დსეღის ხაჩქარს ( XIII) გვაგონებს (აზარიანი). ალბათ, სანაჰინში უნდა გაეკეთებინათ დარბაზის (მდ. ტალავრის ხეობა) ღვთისმშობლის ეკლესიასთან მდგარი XVII საუკუნის ხაჩქარიც. ეს ეკლესია, როგორც ჩანს, XV საუკუნიდან სანაჰინის საეპისკოპოსოს კუთვნილებას წარმოადგენდა, რაზეც მისი წარწერა მეტყველებს. ადგილობრივი არ უნდა იყოს ნაკვეთი არც ბინაძორის, არც ფეშიქ ქიანდის და არც სოფ. ყუდროს შორიახლოს მდებარე ხაჩქარები. XVII საუკუნის მაღალმხატვრული ქვაჯვარები აშკარად არა ადგილობრივ, არამედ ღრმა სომხურ ტერიტორიებზე მოქმედი სახელოსნოებიდან არის მოტანილი. ჩვენი ექსპედიციის მიერ მიკვლეული დაბალი მხატვრული დონის პრიმიტიული ხაჩქარები, ისეთები, როგორებიც ვნახეთ წერაქვში, სარაფშენში, მაშავერაში, ახქერფში, დარბაზის სურბ სარგისში და სხვ. საფიქრებელია, რომ ადგილობრივაა შექმნილი.

წაკითხულია : 478