ბონდო არველაძე ქართული ეკლესიები საქართველოსა და სომხეთში ნაწილი XV თავი II

19.09.16 18:55


* * *

ამგვარად, ქვემო ქართლში ადრეული შუა საუკუნეების მონოფიზიტური ძეგლები არ დასტურდება. უძველესი მონოფიზიტური ეკლესიები აქ XI-XIII საუკუნეებით თარიღდება და მათი რაოდენობა მცირეა; მონოფიზიტური ძეგლების დიდი უმრავლესობა XVII-XIX საუკუნეებს განეკუთვნება, რომელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი იმ დროს უკვე მიტოვებული ძველი ქართული (მართლმადიდებლური) სამლოცველოები სომხურ--მონოფიზიტურადაა გადაკეთებული. აღწერილ ძეგლთაგან ბევრი მონოფიზიტ ქართველებს ეკუთვნოდა.

ანალოგიური ვითარებაა წერილობითი ძეგლების თვალსაზრისითაც, აქ უძველესი სომხური წარწერა X საუკუნის მიწურულისაა (ბრდაძორის სტელა) წარწერების უმეტესობა კი XVII-XIX საუკუნეებით თარიღდება.

ჩვენი კვლევის შედეგები ზუსტად ესადაგება ქვემო ქართლში სომეხთა შემოსახლებისა და აქ მცხოვრებ ქართველთა შორის მონოფიზიტური აღმსარებლობის გავრცელების შესახებ არსებულ ისტორიულ წყაროთა მონაცემებს.

ნიშანდობლივია ის ფაქტი., რომ განხილული ძეგლები, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, ადგილობრივი ქართული, კერძოდ კი, ქვემო ქართლული სამშენებლო ხელოვნებითაა ნაგები.



ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ი ს ს ი ა

1. აბდალაძე 1978 ა, აბდალაძე. სომხურ ხელნაწერთა XIV-XVსაუკუნეების ანდერძების ( ჰიშატაკარანების ) ცნობები საქართველოს შესახებ, თბ., 1978
2. აბულაძე 1968 И. Абуладзе. Замечания по поводу статьи П. М. Мурадяна: «Армянская надпись храма Джвари», მაცნე, 4, თბ. 1968/
3. აზარიანი 1975 დასაწერია სომხურად
4. აზარიანი 1978 Азарян. Армянские хачкары, Эчмиадзин, 1978.
5. აზატიანი 1987 Ш. Азатян, Армянские порталы. Ереван, 1987.
6. ალექსიძე 1964 ზ. ალექსიძე, შ. ბურჯანაძე/ მასალები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიისა და ტოპონიმიკისათვის, თბ. 1964/
7. ალექსიძე 1968 ზ. ალექსიძე. ეპისტოლეთა წიგნი, თბ. 1968.
8. ალექსიძე 1978 ზ. ალექსიძე. ატენის სიონის სომხური წარწერები, თბ.,1978
9. არველაძე 1996 Б. «Армянские» или Грузинские церкви в Грузии?!, Тбилиси, 1996.
10. არველაძე 2006 ბ. არველაძე, ქართული ეკლესიების მისაკუთრება სომეხი მეცნიერების მიერ გრძელდება...თბ., 2006/
11. არუთიუნიანი 1951 В. Ь.. Арутюнян. С. А. Сафарян. Памятники армянского зодчества. Москва. 1951.
12. აჭარიანი 1946
13. აჭარიანი 1948 დასაწერია სომხურად
14. აჭარიანი 1962
15. ბერიძე 1949 В. Беридзе. Против искажения истории Грузинского искусства. Тбилиси, 1949.
16. ბერიძე 1974 ვ. ბერიძე. ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974
17. ბერიძე 1983 ვ. ბერიძე XVI-XVIII საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრება, ტომი I, თბ. 1983/
18. ბერიძე 1994 ვ. ბერიძე. XVI-XVIII საუკუნეების ქართული საეკლესიო ხუროთმოძღვრება, თბ., 1994
19. ბერძენიშვილი 1964 დ. ბერძენიშვილი. ბოლნისის ისტორიული გეოგრაფიის საკითხები, საქართლველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული, II, თბ., 1964
20. ბერძენიშვილი 1979 დ. ბერძენიშვილი. ნარკვევები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიიდან, ქვემო ქართლი, ნაკვეთი I, თბ., 1979
21. ბერძენიშვილი 1998 დ. ბერძენიშვილი. ახალქალაქი ჯავახეთისა, ახალგაზრდა ისტორიკოსთა სამეცნიერო-პოპულარული ჟურნალი არტანუჯი, 7, თბ. 1998
22. ბერძენიშვილი 2005 დ. ბერძენიშვილი. ნარკვევები, თ. 2005/
23. ბერძენიშვილი 2006 დ. ბერძენიშვილი. დებედის ხეობის ისტორიული გეოგრაფიისათვის, დმანისი, V, რედაქტორი ჯ. კოპალიანი, თბ. 2006
24. ბროსე 1852 Inscription et antiquites georgienes et autres, recueillies par m. Ie coloner Bartholomaei, avec explication, par M. Brosset. Melange Asiatiques. Tires du bulletin historiko-philologique de l.academie imperial des scienses de St.- Petersbourg. Home I-re Livrasion, St. Petersbourg 1852-1856
25. გაგოშიძე 1996 გ. გაგოშიძე. სანაჰინის მონასტრის მაცხოვრის ტაძრის თარიღისათვის, შ. ამირანაშვილის სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმი, ნარკვევები II, თბ., 1996/
26. გაგოშიძე 1999 გ. გაგოშიძე. ხოჟორნის გუმბათიანი ეკლესიის კედლებში ჩაშენებული ადრეული შუა საუკუნეების ქვასვეტები, აკად. შ. ამირანაშვილის სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმი, ნარკვევები V, თბ., 1999/
27. გაგოშიძე 2003 გ. გაგოშიძე. ხოჟორნის გუმბათიანი ეკლესია, ქართულ-სომხური კულტურული ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ., 2003
28. განძაკეცი 1976 Киракос Гандзакеци. История Армении, перевод с древнеармянского, предисловие и коментарий Л. А. Ханларян, Москва, 1976
29. დარჩიაშვილი 1982 შ. დარჩიაშვილი. სომხური ლაპიდარული წარწერები და „მატიანე ქართლისას’’ ერთი ცნობა, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, ისტორია, ხელოვნებათმცოდნეობა, ეთნოგრაფია, თბ., 1982, გვ. 67-71
30. დოლიძე 1971 ვ. დოლიძე. სათხის ხუროთმოძღვრული ძეგლი, ქართული ხელოვნება, 7, თბ., 1971
31. დრასხანაკერტელი 1965 იოანე დრასხანაკერტელი, სომხეთის ისტორია (786-925 წწ), სომხური ტექსტი ქართული თარგმანით, გამოკვლევითა და საძიებლებით გამოსცა ე. ცაგარეიშვილმა, თბ. 1965/
32. დურნოვო 1979 Л. Дурново. Очерки изобразительного искусства средневековой Армении. Москва. 1979.
33. ვარდანი 2002 ვარდან არეველცი. მსოფლიო ისტორია. ძველი სომხურიდან თარგმნეს ნ. შოშიაშვილმა და ე. კვაჭანტირაძემ, შესავალი, კომენტარები და საძიებლები დაურთო ე. კვაჭანტირაძემ, თბ., 2002/
34. ვახუშტი 1745 ვახუშტი ბაგრატიონი. 1745 წ. ატლასი. „ქარტა ქართლისა მტკვრის სამხრეთის კერძოსი--სომხით-საბარათიანოსი და მეფის დროშისა’’, თბილისი/
35. ვახუშტი 1941 ვახუშტი. აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, თ. ლომოურისა და ნ. ბერძენიშვილის რედაქციით, თბ., 1941
36. ზაქარაია 1975 პ. ზაქარაია. XI-XVIII საუკუნეების ქართული ცენტრალურ-გუმბათოვანი არქიტექტურა, თბ., 1975.
37. თამარაშვილი 1902 მ. თამარაშვილი. ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, თბ., 1902
38. თაყაიშვილი 1909 ე. თაყაიშვილი. საქართველოს სიძველენი, ტომი II, თბილისი 1909
39. თაყაიშვილი 1913 Известия Кавказского отделения императорского Московского археологического общества, выпуск III, Тифлис, 1913
40. თაყაიშვილი 1960 ე. თაყაიშვილი/ 1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიცია სამხრეთ საქართველოში, თბ. 1960/
41. თაყაიშვილი 1991 ე. თაყაიშვილი. სომხით-საორბელოს ძეგლების წარწერები, ქართული ემიგრანტული ლიტერატურა, დაბრუნება, გ.შარაძის საერთო რედაქციით, ტ. I, თბ., 1991
42. იაკობსონი 1950 А. Л. Якобсон. Из истории армянского средневекового зодчества. Армянские монастыри XIII в. Хоракерт и Мшкаванк. Советская археология, XIV. Москва, 1950
43. იოანე ბაგრატიონი 1986 იოანე ბაგრატიონი. ქართლ-კახეთის აღწერა, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს თ. ენუქიძემ და გ. ბედოშვილმა, თბ. 1986
44. იოანე ბაგრატიონი 1997 იოანე ბაგრატიონი. შემოკლებით აღწერა საქართველოსა შინა მცხოვრებთა თავადთა და აზნაურთა გვარებისა, თბ., 1997
45. კოსტანეანცი 1993 დასაწერია სომხურად
46. ლალაიანი 1901 დასაწერია სომხურად
47. ლორთქიფანიძე 1968 М. Лорткипанидзе. К вопросу о надписях храма Джвари в Мцхета, მაცნე, თბ., 1968/
48. მაისურაძე 1999 გ. მაისურაძე. საქართველოს სომხური მოსახლეობის ისტორიის საკითხები, თბ., 1999
49. მარი 1912 Н. Марр. Фресковое изображение парона Хутлу-буги в Ахпате, Христианский Восток. Т. I, Санкт-Петербург. 1912
50. მარი 1934 Н. Марр, книжная история города и раскопки на месте городища, Ленинград- Москва, 1934
51. მელიქსეთ- ბეგი 1928 ლ. მელიქსეთ-ბეგი. სომხური სიძველენი ტფილისის ახლო მიდამოებში, ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, ტ. I, თბ., 1922.
52. მელიქსეთ-ბეგი 1928 ლ. მელიქსეთ-ბეგი. ‘ჩრდილო მხარეთა სომეხთა მოძღვარნი’’ და მათი ვინაობა, თბ., 1928.
53. მელიქსეთ-ბეგი 1938 ლ. მელიქსეთ-ბეგი. მაგალითური კულტურა საქართველოში, თბ., 1938/
54. მელიქსეთ-ბეგი 1940 დასაწერია სომხურად
55. მელიქსეთ-ბეგი 1940 ა. ლ. მელიქსეთ-ბეგი. გიორგი გორელი-უცნობი ქართველი და სომეხი მწერალი XVIII საუკუნის პირველი ნახევრისა, საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, x-B, თბ., 1940, გვ. 89-122
56. მელიქსეთ-ბეგი 1954 ლ. მელიქსეთ-ბეგი. დმანისის სომხური წარწერები, ენათმეცნიერების ინსტიტუტის შრომები, აღმოსავლურ ენათა სერია, I,
თბილისი 1954.
57. მელიქსეთ-ბეგი 1496 ლ. მელიქსეთ-ბეგი. ლორე-ტაშირის ქართული ეპიგრაფიკა, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, 108, აღმოსავლეთმცოდნეობის სერია, თბ., 1964
58. მესხია 1979 შ. მესხია. საშინაო პოლიტიკური ვითარება და სამოხელეო წყობა XII საუკუნის საქართველოში, თბ., 1979.
59. მეფისაშვილი 1955 რ. მეფისაშვილი. ერედვის 906 წლის ხუროთმოძღვრული ძეგლი, ქართული ხელოვნება, 4, თბ., 1955
60. მეფისაშვილი 2001 რ. მეფისაშვილი. სამთავისის ტაძრის აღმოსავლეთი ფასადის დეკორატიული მორთულობის თავისებურება, ქართული ხელოვნება, 11, თბ., 2001, გვ. 35-43
61. მეწოფეცი 1987 თოვმა მეწოფეცი. ისტორია თენმურლენგისა და მისი შთამომავლებისა, ძველ სომხურიდან თარგმნა, შესავალი და კომენტარები დაურთო კარლო კუციამ, თბ., 1987/
62. მნაცაკანიანი 1952 СЮ ХЮ Мнацаканян. Архитектура армянских притворов, Ереван. 1952
63. მნაცაკანიანი 1960 . დასაწერია სომხურად
64. მნაცაკანიანი ს. 1984 Мнацаканян С. С. Проблемы генезиса родовых усыпальниц Армении. Армянское искусство, 2. Ереван, 1984.
65. მურადიანი 1977 დასაწერია სომხურად
66. მუსხელიშვილი დ. 1960 დ. მუსხელიშვილი. ქვემო ქართლის ისტორიულ -გეოგრაფიული ექსპედიციის საველე სამუშაოთა (1956-1958 წწ ) შედეგები, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული, 1, თბ/, 1960/
67. მუსხელიშვილი დ. 1960 ა. დ. მუსხელიშვილი. აღჯაყალა-გაგის ციხე, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული, 1, თბ., 1960.
68. მუსხელიშვილი დ. 2003 საქართველოს ისტორიის ატლასი, მთავარი რედაქტორი დ. მუსხელიშვილი, თბ., 2003.
69. მუსხელიშვილი ლ. 1938 ლ. მუსხელიშვილი. ბოლნისი, აკად. ნ. მარის სახელობის ენის, ისტორიისა და მატერიალური კულტურის ისტორიის მოამბე, III, თბ. 1938.
70. მუსხელიშვილი ლ. 1938 ა. ლ. მუსხელიშვილი. დმანისი, ქალაქის ისტორია და ნაქალაქარის აღწერა, შოთა რუსთაველის მატერიალური კულტურა, თბ., 1938.
71. მუსხელიშვილი ლ. 1941 ლ. მუსხელიშვილი. არქეოლოგიური ექსკურსიები მაშავრის ხეობაში, თბ., 1941.
72. მუსხელიშვილი ლ. 1943 ლ. მუსხელიშვილი. სამშვილდის სიონის წარწერები სდა აშენების თარიღი, ენიმკიმ, XIII, 1943.
73. რჩეულიშვილი 1948 ლ. რჩეულიშვილი, ქართული ხუროთმოძღვრების სამი უცნობი ძეგლი, ქართული ხელოვნება, 2, თბ., 1948.
74. სილოგავა 1980 ვ. სილოგავა. სომხეთის ქართული ეპიგრაფიკული ძეგლების გამოცემის შესახებ, „მაცნე’’, ენისა და ლიტერატურის სერია, 2, თბილისი 1980, გვ. 142-181.
75. სილოგავა 2000 ვ. სილოგავა, ქვემო ქართლის წარწერები, დმანისი, II, თბილისი 2000.
76. სომხური ენის განმართებითი ლექსიკონი 1979 დასამატებელია სომხ
77. სურგულაძე 2007 მ. სურგულაძე, დ. კლდიაშვილი. პირთა ანოტირებული ლექსიკონი XI-XVII სს. ქართული ისტორიული საბუთების მიხედვით, IV, თბ., 2007
78. ტიერი ნ. 1983 Тьерри. Росписи церкви Киранца. IV международный симпозиум по грузинскому искусству. Тбилиси, 1983.
79. ტიერი ჟ. 1983 Жан-Мишель Тьерри. Церковь «Бгавор» в Акори, IV международный симпозиум по грузинскому искусству. Тбилиси 1983.
80. ტიერი ჟ. 1987 Jean-Michel Thierry. Les arts Armeniens. Principaux sites Armeniens par Patrick Donabedian. Paris, 1987.
81. ქართლის ცხოვრება 1955 ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს, ყაუხჩიშვილის მიერ, ტომი II, თბილისი 1955.
82. ქართლის ცხოვრება 1959 ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტომი II, თბილისი 1959.
83. ქართული არქიტექტურა 1999 Georgian Architekture, volume 4, Leiden, Inter Documentation Company (I D C ), 1999.
84. ღაზარიანი 1992
85. ღაფადარიანი 1957 დასაწერია სომხურად
86. ღაფადარიანი 1963
87. შავშელი 1906 შავშელი (ზ.ჭიჭინაძე ). ქართველი გრიგორიანები, თბ., 1906
88. შახკიანი 1986 დასაწერია სომხურად
89. შმერლინგი 1948 Р. Шмерлинг. Постройка моларет-ухуцеса царя Георгия Блистательного в сел. Даба Борджомского района. ქართული ხელოვნება, 2, თბილისი 1948.
90. შმერლინგი 1962 Р. Шмерлинг. Малые формы в архитектуре средневековой Грузии, Тбилиси, 1962.
91. შოშიაშვილი 1980 ნ. შოშიაშვილი. ლაპიდარული წარწერები, აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველო ( V –x სს ), თბილისი 1980.
92. ჩანტლაძე 1994 ნ. ჩანტლაძე. მხითარ გოშია ტრაქტატი „ქართველთათვის’’, დისერტაცია ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად (ხელნაწერი ), თბ., 1994.
93. ჩუბინაშვილი 1948 Г. Чубинашвили. Памятники типа Джвари, Тбилиси, 1948.
94. ჩუბინაშვილი 1959 Г. Чубинашвили. Архитектура Кахатии, Тбилиси. 1959
95. ჩუბინაშვილი 1967 Г. Чубинашвили. Разыскания по армянской архитектуре, Тбилиси. 1967.
96. ჩუბინაშვილი ნ. 1969 Н. Чубинашвили. Самшвилдский Сион, Тбилиси. 1969
97. ციციშვილი 1951 ი. ციციშვილი. „მონასტრის’’ არქიტექტურული კომპლექსი, „მიმომხილველი’’, II, თბ., 1951.
98. ჭიჭინაძე 1901 ზ. ჭიჭინაძე. სამხრეთ საქართველო (სომხეთი ),თბ., 1901
99. ხალფახჩიანი 1951 О. Халпахчян. Архитектурные памятники Ахпата, архитектура республик Закавказья. Сборник статей, Москва, 1951
100.ხალფახჩიანი 1966 О. Халпахчян. Архитектура Армении. Всеобщая история архитектуры, Ленинград. Москва. 1966
101. ხალფახჩიანი 1973 О. Халпахчян. Санаин. Архитектурный ансамбль Армении X-XIII веков. Москва. 1973.
102. ხოშტარია 2005 დ. ხოშტარია. კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი 2005.
103. ჯავახიშვილი 1982 ივ. ჯავახიშვილი. თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ.III, თბ. 1982
104. ჯანაშია 1947 С. Джанашия. Грубое искажение исторической правды, Заря Востока. 25 января 1947.
105. ჯაფარიძე 1982 ე. ჯაფარიძე. ადრეული შუა საუკუნეების არქეოლოგიური ძეგლები ქვემო ქართლიდან, თბ., 1982.
106. ჯაფარიძე 1974 ვ. ჯაფარიძე. შუა საუკუნეების ერთი ისტორიულ-არქეოლოგიური ძეგლი ნაქალაქარ დმანისის გარეუბანში (საყდრის ქედის ეკლესია ), ფეოდალური საქართველოს არქეოლოგიური ძეგლები, II, თბ., 1974
107. ჯაფარიძე ან 1999 მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. ქართლ- კახეთი, ქართველთა გასომხება, მანგლის-წალკის ეპარქია, 1999.
108. ჰაკოპიანით 1988.

წაკითხულია : 721


დატოვეთ კომენტარები

(გთხოვთ, კომენტარებში თავი შეიკავოთ რელიგიური, რასობრივი და ნაციონალური დისკრიმინაციის გამოხატვისაგან, ნუ გამოიყენებთ სალანძღავ და დამამცირებელ გამოთქმებს, ასევე კანონსაწინააღმდეგო მოწოდებებს.)

გამოაქვეყნეთ
დასაშვებია 512 სიმბოლოს შეყვანა

ახალი ამბები