ბონდო არველაძე ქართული ეკლესიები საქართველოსა და სომხეთში ნაწილი XXX
18.10.16 21:15

მრავალგზისი განახლება საზოგადოდაც თბილისის სომხური ეკლესიების ჩვეულებრივი ხვედრია, რაც ძალიან ართულებს მათზე აზრის გამოტანას, რადგან დარწმუნებით ვერც კომპოზიციაზე იტყვი რამეს, ვრც სიმაღლეთა თანაფარდობაზე-ყოველი მათგანი საამისოდ ცალ-ცალკეა შესასწავლი, ეტაპების გამიჯნვითა და მათგან ყოველის რეკონსტრუქციით. დღესდღეობით კი, როგორც მეჩვენება, მშენებლობის ტექნიკისა და ხუროთმოძღვრულ სამკაულზე ძალგვიძს დაკვირვება.

წინაპირველად, საშენი მასალის თაობაზე-თბილელი გრიგორიანებიც, ალისა თუ გრემის მცხოვრებელთაგვარად, როგორც წესი, აგურით აშენებენ, მაშინ, როდესაც სომხეთში უმთავრესი მუდამ ქვითხუროობა იყო, რაც აღარ ითქმის გვიან-შუასაუკუნოვან ქართლ-კახეთზე. პარადოქსულად, ერთადერთი გამონაკლისი, ქვით შემოსილი ბეთლემის (იგივე ფეთხაინის) ეკლესიაა, XVIII საუკუნის 40-იანი წლებისა, ქართველის თაოსნობაა, დიდად გამოჩენილი დიდებულის, გივი ამილახორის აგებული. ახლა, სანამ დეკორზე ვილაპარაკებთ, ისიც ვიკითხოთ, რომელიღაა ამჟამად მდგომთა თუ ასახულობებით ჩვენთვის ცნობილი ტაძრებიდან (მათი მთელი რიგი საბჭოურ ხანაში დაანგრიეს) უადრესი? თავისი „ძირებით“ პირველობა XIV –XV საუკუნეებიდან ნახსენებ ვანქსა ან ფეთხაინს უნდა რგებოდა, მაგრამ ვანქი XVIII საუკუნის ბოლოსკენ „საფუძვლითგან“ თუ არა, საფუძვლიანად მაინც გარდასახეს, ფეთხაინი კი, როგორც ითქვა, ცოტათი ადრე თავიდან აშენდა. ადრიდან, თითქოსდა XIII საუკუნიდან მოდის მოღნინის-მოღნისის-მოღნუსა თუ მუღნუს ტაძარი, მაგრამ აწინდელი ნაგებობა 1750-იანი წლებისაა. ამასთან, რაკი არსებობს ამ ეკლესიაზე 1804-1807 წლებში წარმოებული მშენებლობის ხარჯთაღრიცხვები, სადაც სხვასთან
ერთად აგურის შეძენაცაა აღრიცხული (ერთხელ სამი ათას ხუთასი ცალისა, მეორედ- გლახა გაბაშვილისაგან-14 ათასი, მესამედ-200-ისა), ცხადი ხდება, რომ გუმბათი - ალბათ, თავის ყელიანად-ამდროინდელია. თუ დანარჩენი ეკლესიების თარიღებს გადაავლებთ თვალს, უძველესი მათ შორის სურბ ნშანისა გამოდის, XVII საუკუნის პირველი ოცწლეულისა. აქ, უპირველესად, შემდეგი მიიპყრობს გულისყურს: ტაძრის ტანი ბრტყელი თაღოვანი შეღრმავებებით და ცხინვალის ღმრთისმშობელთან ნახსენები „კახური“ ამოღრმავებული ჯვრებით იმკობა, აღმოსავლეთით კი სამკუთხა ნიშებია მოწყობილი. თაღნარისებრი დანაწევრება ჩვენს გვიანი შუა საუკუნეების არქიტექტურაში არაერთხელ გამოჩენილა (კახეთის XVI საუკუნის ეკლესიებისა თუ 1668 წლის ანანურის ღმრთისმშობლის ტაძარზე), მაგრამ თუ მასალასაც გავითვალისწინებთ (აგური!) და აღმოსავლეთი ფასადის ნიშებსაც, სავსებით უშუალო, პირდაპირ წინამორბედად მჭადიჯვრის 1668 წლის წმ. მთავარანგელოზთა ეკლესია დაისახება. (განსხვავება ისღა არის, რომ სურბ ნშნის ხუროთმოძღვარმა თაღები სწორკუთხა ჩარჩოებში ჩასვა, რაც XVI საუკუნიდან აღმოსავლეთ საქართველოში- სომხეთშიც!-ისლამურ-ირანული არქიტექტურის ზეგავლენით უფართოესად ჩანს გავრცელებული). შედარებით მოგვიანო ხანის, უკვე XVIII საუკუნის, მომასწავებელია -ამაზე ცხინვალისა და ბოდორნის ეკლესიების გამო ითქვა-„კახური“ რიგის გოლგოთის ჯვრები. თუ მჭადიჯვარ- სურბ ნიშნისგვარ საფასადო თაღნარს (ჩემს ხელთ მყოფი მასალით მაინც) სხვა თბილისურ ეკლესიებზე ვეღარსად ვნახავთ, ისევე, როგორც სამკუთხა ნიშებს (საქართველოში ისინი XVIII ს-ში მხოლოდღა 1753 წლის ბარაკონის ღვთისმშობლის ტაძარზე გვხვდება), ჯვრების სახებას ლამისაა ყველა მომდევნო საეკლესიო ნაგებობაზე ვხედავთ- მოღნინშიც, ვანქშიც, წმ. მთავარანგელოზთა ეკლესიაშიც, ჯიგრაშენშიც. არის ისინი ამჟამად (თუმცა, ეტყობა, აქ ისინი XIX ს-ის დანამატია) 1756 წელს ქარაფის (ანდა კლდისუბნის) წმ. გიორგის ცალნავიან (ჩამოსახელებულების-გუმბათიანებია) ეკლესიაზეც.

ასეთივე ჯვრები აქვს სამკაულად 1784 წლის წმიდათა ჰერაკლიოსისა და დარიას (აწ უფლის ფერიცვალების) ეკლესიას, დარეჯან დედოფლის კარის საყდარს.

თამამად შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ასევე იქნებოდა მორთული თბილისის XVIII საუკუნის სხვა მართლმადიდებელთა ეკლესიებიც-ანტონი I-ის 1756 წლის ქრისტესშობის და ერეკლე II-ის 1783 წლის წმ. იოანე ნათლისმცემლის შობის სახელზე აგებული ცალნავიანი ტაძრები, XIX საუკუნეში რუსული საეკლესიო ხელისუფლების დანგრეული.

მრავლისმთქმელია სურბ ნიშნის 1780 წლის გუმბათის შემკულობაც, რომლის ელემენტები, ასე ვთქვათ, ორი მოდელიდან მომდინარეობს. სარკმლის ღიობს აქ ლილვი შემოუყვება, წახნაგების წიბოებს ლილვებივე შვეულად ასდევს და ყვავილისებრი (ქვის) ელემენტებით დაბოლოებული, კარნიზის პარალელურად შემოვლებულ ლილვოვან კოზმიდს ადგება; მათ შორის იმავე ლილვებით თაღებია გადავლებული; თაღებსა და ღიობებს შორის აგურების ამოწევით მიღებული რომბების წყებაა „ჩალაგებული“, ხოლო თაღნარს ზემოთ (აღმოსავლეთ, დასავლეთ და ჩრდილოეთ წახნაგებზე) ქვის რელიეფური „ხატებია“ (ღვთისმშობელი, წმ. ნიკოლოზი, ანგელოზები ), მათ შუა კი ლურჯი ჭიქურით ჯვრებია „დახატული.“ ამ მორთულობის ყველა შემადგენელს- ლილვოვან შვეულ შვერილებსა თუ სარტყელს, ნაქანდაკევ ფიგურებსა თუ - მით უმეტეს- სარკმელთა მოჩარჩოებას ქართულ - უმეტესობას ასევე სომხურ-ხუროთმოძღვრებაში ხანგრძლივი წინაისტორია აქვს, მაგრამ მათი ერთობლიობა აქვე, სულ ახლოს, ვახტანგ VI-ის ნება-სურვილით თბილისის სიონის 1710 წელს მოპერანგებისას უნდა იყოს შექმნილი. გუმბათის ყელის წახნაგები აქაც ლილვ-სარტყელზე მიბჯენილი ლილვოვანი შვერილებით არის განყოფილი; აქაც გვაქვს გამოსახულებები, ოღონდ „თაღები“ აქ გარკვევით სარკმელთა ხუთელემენტოვანი საპირის (წვრილი ლილვი-ჩუქურთმოვანი არშია- წვრილი ლილვი-სადა ზედაპირი-სქელი, თაღის მომხაზავი ლილვი) გარეთა მომსაზღვრელია. ვ. ბერიძე მორთულობის ამ სისტემას XVIII საუკუნისთვის ტიპიურად რაცხს და მის შემდგომ მაგალითებად 1753 წლის ბარაკონისა და (პირობითად) 1759 წლის ლარგვისის წმ. თევდორეს ტაძრებს გვისახელებს. ამ სამს ერთმანეთს თუ შევადარებთ, დავადასტურებთ, რომ ვახტანგ VI-ის ხუროთმოძღვარ-მქანდაკებელთა მონაფიქრი დანარჩენი ორის მშენებლებმა რამდენადმე გაამარტივეს (აღარას ვიტყვი თაღოვანი, თაღებსზედა-ლილვებით მოფარგლული-
და ლავგარდანის არეთა შეფარდებაზე- ის ყველგან სხვადასხვაა). ბარაკონში, ჯერ ერთი, სარკმელს შემოვლებული მოჩუქურთმებული არშია უფრო განიერია (ადრინდელ, XII-XIIIსს-ის მოჩარჩოებათა მინაგვანი); შესაბამისად, საპირეს ოთხი შემადგენელი აქვს, მაგრამ უფრო მთავარი გამოსახულებათა უქონლობაა, რომელთაც აქ გირჩები ჩაენაცვლა. ასევეა ლარგვისშიც, ოღონდ საპირე აქ მთლიანად სადაა, გირჩები კი თაღებს ზემოთ კი არა, ლილვოვან თარაზულ სარტყელსა და კარნიზს შუაა მოთავსებული. ყველაზე ახლოს კი სიონისასთან თბილისის ბეთლემ-ფეთხაინის გუმბათია ყელია, როგორც ვიცით, XVIIIსაუკუნის 40-იანი წლებისა, აქ, მართალია, სარკმლის საპირეს ჩუქურთმა არ გააჩნია, მაგრამ იგი ხუთნაწილედია, გამოყენებულია რელიეფებიც, მართალია, ორი (ღმრთისმშობელი და მიჯაჭვული ლომი ) და არა ოთხი (განედლებული ჯვარი, მიჯაჭვული ლომი, მთავარანგელოზი მაკურთხეველი წმინდანი-მაცხოოვარი?). შეიძლება გვეფიქრა-და ასეც იყო ალბათ, -რომ ასეთი მსგავსება გივ ამილახორის და მის ოსტატთა სურვილია, მაგრამ იგი „წმინდა“ გრიგორიანულ აღმშენებლობაშიც იკიდებს ფეხს, რაც მით უფრო გასაკვირია, რომ საჭირო იყო ქვის დეკორის აგურისთვის მისადაგება, მისი, ასე ვთქვათ, სხვა მასალის ენაზე თარგმნა. სურბ ნიშანს გარდა, მას ვხედავთ ჯიგრაშენის ღვთისმშობლის ეკლესიაზეც-გუმბათის სამკაული აქ თითქმის ისეთივეა, რაც სურბ ნიშნისა, ოღონდ ყოველი სარკმლის ასწვრივ მოთავსებულ მოსართავთან, თითქოს ერთიღაა ქანდაკება-მიჯაჭვული ლომი, დანარჩენი კი სულ ჯვრებია. საკუთრივ საპირის ნაცვლად სარკმელს აქაც რომბების რიგი შემოსდევს, ამგვარია მოღნინის გუმბათიც, როგორც ვნახეთ, XIX საუკუნის პირველი ათწლეულისა და რაც კიდევ უფრო განსაცვიფრებელია, ან ჩამოქცეული გუმბათი უკვე XIX საუკუნისვე შუა ხანის ე.წ. შამქორელთა ღვთისმშობლის ეკლესიისა, თუმცა კი, ეს უკანასკნელი, ვგონებ, ეჭვს გარეშეა, ნორაშენის ტაძრის კვალშია ჩამდგარი. აქედან ცხადია, რომ ნორაშენის გუმბათიც სიონი-ფეთხაინის სქემას მისდევს, ოღონდ აქ აღარ არის რომბების მწკრივი, რაზედაც ვიდრე ნორაშენზე სიტყვას გავაგრძელებდე აგრეთვე მცირეოდენი უნდა ითქვას.

რომბების მწკრივის „საპირედ“ შემოტანა ზუსტად შეგვიძლია დავათარიღოთ და ამ მოტივით ასე მოხმარება ქართულ-მართმადიდებლურ, თან, რაღაც ბედად, ისევ გივ ამილოხორის მოგებულ ტაძარს დავუკავშიროთ. მხედველობაში, რასაკვირველია, 1753 წელს აშენებული ქვაშვეთის წმ. გიორგის ტეტრაკონქი მაქვს, დღეს არსებული ეკლესიის ადგილზე XX საუკუნის დამდეგამდე რომ იდგა. აგურით ნაგები ამ შენობის გუმბათის ყელი ძირიდან კარნიზამდე აყოლებული წიბოს ლილვებით, სარკმელთა ოთხნაწილედი (ლილვი-სადა ამოწეული ზოლი-დადაბლებული სწორი ზედაპირი-ლილვი) საპირეების თაღებით და მათ ზევით გატარებული კოზმიდითაა „დახაზული“, სარკმელთა გარეთა თაღის მიყოლებით რომბებია „ჩაწყობილი“ (აქაც რელიეფური), კოზმიდსა და ლავგარდანს შუა მორჩენილ სიბრტყეზე კი სამი ამოზიდული, ერთმანეთში ჩაწერილი სამკუთხედით შედგენილი ფრონტონისებრი სახეებია. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ რომბების მოტივი სურბ ნიშნისა და ჯიგრაშენის მაშენებლებმა აიტაცეს.

ოღონდ არც „ფრონტონები“ დარჩენილა „უმემკვიდრეოდ“- მათ სურბ გუმბათზე ვხედავთ (თუმცა „საპირე“ აქ უფრო თაღნარს წააგავს, წიბოების სვეტები კი აქაც შვეულ ლილვებად იქცა), თან გამდიდრებულს -„ფრონტონების“ ზედა წვერის გაყოლებაზე პაწია სამკუთხედებია „დასმული,“ არის აქ „კახური“ ჯვარიც ფრონტონზე-ეს კიდევ ერთი მოწმობაა ტაძრის ზედა ნაწილების XVIII საუკუნის ბოლოსკენ აღდგენისა.

აი, ნორაშენის- უფრო ზუსტად, მისი გუმბათის-ოსტატები კი ქვაშვეთის სიახლეებით არ მოხიბლულან. როგორც ახლახან აღინიშნა, მათ, ასე ვთქვათ, „თბილისის სიონის სქემა“ მოიშველიეს. მხოლოდ პროპორციების „ აზიდვის“ შესაბამისად დავიწროებულ წახნაგებზე აქ ოთხი ვიწრო „ზოლისაგან“ შემდგარი საპირეა, სარკმელთა ყველა თაღის თავზე კი სიონში თავჩენილი ერთ-ერთი ელემენტი-ჯვარი მეორდება. ნორაშენის მშენებლობის რთული ისტორიის გამო აქ წინამორბედი შენობაც ყოფილა, ახლანდელი კი 1790-იანიდან 1830-იან წლებამდე იგებოდა -ახლა ვერ ვიტყვით, ნიშანდობრივ როდინდელია გუმბათი თუ ტაძრის „ტანის“ რომელიმე მონაკვეთი, მაგრამ უმთავრესი ჩვენთვის კორპუსის ქვედა „რეგისტრია“, საკმაოდ ღონიერი კოზმიდით მოსაზღვრული, რომელიც, ალბათ, 1790-იანი წლებისა იქნება და მნიშვნელოვან ახალ გადაწყვეტას გვთავაზობს. აქ ერთი მეორეს მისდევს სიმაღლით ტოლი, მსხვაობარი სიგანის თაღები (ვიწრო-განიერი-ვიწრო, თუმც არც ვიწროებია ერთი ზომის). ასეთი დანაწევრება შორეულად X-XI საუკუნეების სომხური ტაძრების თაღნარებს მოგვაგონებს. არა მგონია, ოდესმე შევძლოთ--ახლა ხომ არა და არ შეგვიძლია-იმის დადგენა, იცნობდა თუ არა ნორაშენის არქიტექტორი სომხეთის ძველ ხუროთმოძღვრებას, შეგნებულად, მიზანმიმართულად მოიხმო ეს ხერხი, თუ ის რაღაც სხვა გზით გაჩნდა. ან ის, როგორც ვთქვით დანამდვილებით, სურდა თუ არა ამით მისი ნაგებობა სხვათაგან, თუნდაც ქართულ--მართლმადიდებლურთაგან გამორჩეულიყო, მაგრამ როგორც ჩანს, რაღაც დროის განმავლობაში სხვებმა ეს მოტივი სწორედ ასე აღიქვეს. თუ არა, როგორ გავიგოთ, რომ თაღების ამგვარ მწკრივებს ვერ ნახავთ ქართული ტრადიციის ასე თუ ისე განმგრძობ XIX საუკუნის თბილისურ ტაძრებზე (წმ. სამების, ჩუღურეთის წმ. ნიკოლოზის, მთაწმინდის), სამაგიეროდ, ამგვარი, ერთი სიმაღლის თაღები გვაქვს შამქორელთა ზემოხსენებულ ეკლესიასა და XIX საუკუნის მეორე ნახევრის ორ, XX საუკუნეში დანგრეულ ტაძარზე. ესენია: კუკიის ღვთისმშობლის (აქ მკლავის არეზე ერთი მაღალი, განიერი თაღია, აქეთ-იქით კი, ორ „სართულად“ ვიწრო თაღების რიგები) და წმ. გრიგოლ განმანათლებლის (გოგილოს აბანოსთან-აქაც მკლავის კედელზე მაღალი და განიერი თაღია, გვერდით არეებზე ვიწრო თაღები, შუაში კი განიერი მონაკვეთი პატარ-პატარა „ შეკიდული“, თითქოსდა „ლომბარდული“ თაღებით) ეკლესიები.

ვფიქრობ, შეიძლება აქედანვე წარმოსდგებოდეს განცალკევებული, სხვადასხვა სიმაღლის თაღები ეჩმიაძინელთა სურბ გევორქის (XIX ს-ის შუა ხანა ), ქამოანთ სურბ გევორქის თუ ვერეს ძველი სასაფლაოს (ახლა მართლმადიდებელთა წმ. პანტელეიმონის) ეკლესიის ფასადებზე.

ამდენად, XVIII საუკუნის გასულს ისახება ისეთი ფორმისმიერი ნიშან-თვისებები, რომელნიც გრიგორიანთა ტაძარს თვალის შევლებისთანავე შეგვაცნობინებს. მართალია, ეს დროის გარკვეულ მონაკვეთზეა ასე-როდესაც XIX საუკუნის ბოლოსკენ ცნობილი კავკასიელი მოღვაწე, გენერალი ნიკოლოზ ჭავჭავაძე თავის მშობლიურ ყვარელში წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიას ააშენებინებს (მაშინდელი განწყობილების შესაბამისად, ცხადია, რაც შეიძლება „ქართულს“), აქ აღმოსავლეთ ფასადზე სამკუთხედ ნიშებსაც ამოიღებენ, დანარჩენ კედლებზე კი გარედან „ნორაშენისებრ“ თაღებს გამოსახავენ (თუმცა გადაუბმელს), მაგრამ ეს ჟამთა ვითარების მანიშნებელია. ახლა უკვე არსებობს ცნებები „ქართული“ და „სომხური“ სტილისა და უკანასკნელის მაჩვენებლად XVIII საუკუნის მიწურულის ფორმები დიდად არ გამოდგებოდა. თუ რას ნიშნავდა იმხანად „სომხურობა“, დაგვანახებს ვანქის 1901-1902 წლებში არქიტექტორ მიხ. სალამბეგიანის „გამშვენებული“ ფასადები--ისინი ქვით შემოსეს და შუა საუკუნოვანს მინაგვანი ჩუქურთმებით მორთეს.

რასაკვირველია, თბილისსა თუ საქართველოს სხვა სოფელ-დაბა-ქალაქების გრიგორიანული ეკლესიების შესწავლა ბევრს სხვასაც წარმოაჩენს, მათ შორის, უნდა ვიფიქროთ, ძველ სომხურ ხუროთმოძღვრებასთან მათ მაკავშირებლებსაც, მაგრამ მეჩვენება, რომ უკვე აღარ შეიძლება, ბ-ნ ჰასრატიანივით, რიხით გამოვაცხადოთ: ,,მთლიანობაში თბილისის სომხურ ეკლესიათა არქიტექტურულ-მხატვრული გადაწყვეტა სომხური ხუროთმოძღვრების ტრადიციათა ხორცშესხმა“ არისო, ქართულთან რაიმეგვარი მსგავსება კი ირანის ორივესთვის საერთო გავლენას მივაწეროთ. პირიქით, ისე ჩანს, რომ სომეხნიც საკმაოდ დიდხანს, ქართველებივით, ფიქრობდნენ, სადაც მიხვალ, იქაური ქუდი უნდა დაიხუროო და საგანგებოდ თავისი სხვანაირობის წარმოჩენა აზრად არ მოსდიოდათ -- ისევე, როგორც არც ქართველებს ერცხვინებოდათ სომხური იქნება, ირანული თუ დასავლეთ ევროპული (იხ. მანავის 1794 წლის ღმრთის მშობლის შობის ტაძარი) მოტივების თუ ხერხების ათვისება. ასე რომ, გრიგორიანთა ნაშენის ქართულ ხუროთმოძღვრებასთან თანაზიარობა არც სომეხთათვისაა სავაგლახო და არც ქართველთათვის ყელის მოსაღერებელი. იგი ერთგვარ სულისკეთებას, თუ გნებავთ, უცხოობაში მყოფთა ახალი სამყოფელისადმი დამოკიდებულების ერთ შესაძლო წესს გვისურათებს. სომეხ მოახალშენეებს არც სადმე სხვაგან ჩაუთვლოიათ საჭიროდ თავისი ეროვნულობა, ასე ვთქვათ ,,არქიტექტურული ენით“ გაეცხადებინათ იქნებ ყველაზე თვალსაჩინო, ამ კუთხით, რომანოვთა ზეობაში გაიმპერიებული რუსული სახემწიფოს დედაქალაქ სანქტ-პეტებურგში 1779 წელს ინგლისელი ფელტენის მიერ აგებული სომეხთა წმ. ეკატერინეს ეკლესიაა, ყოველნაირად ,,ევროპული“. სხვათა შორის, არც სირია პალესტინისა თუ ათონის სავანეებში მოღვაწე ქართველ ბერებს და არც XVII-XVIII საუკუნეებში რუსეთს გახიზნულ ქართველ მეფე-დიდებულებს შეუწუხებიათ, მაინცდამაინც, თავი ქართული ,,შესახედაობის“ ტაძრების შენებით და ,,ბერძნულებსა“ და ,,რუსულებს“ ჯერდებოდნენ. ვერაფერი გასაოცარია ამგვარი არქიტექტურული ,,შენათესავება“ თვით საქართველოს სინამდვილის გათვალისწინებითაც. მაგალითებრ, რომც აღარაფერი ითქვას გაგრიგორიანებულ ქართველებზე -- აშკარად სომხეთიდან გადმოსულნიც ხომ, არსებითად, ქართულენოვანნი იყვნენ. სხვაგვარად, რატომღა იწერებოდა ქართულად არა თუ თბილელ თუ გორელ სომეხთა საბუთები (ვთქვათ, დოკუმენტებისთვის „სახელმწიფო“ ენა მოითხოვებოდა), სათავისო თავისიანებისათვის განკუთვნილი ქაღალდებიც- თუგინდ „დეკანოზი- ტერ-მიქელას“ შედგენილი მოღნინის ეკლესიის ზემომოყვანილი ხარჯთაღრიცხვები? საფუძველში იგივე მოვლენაა მხატვრობის „ტფილისური სკოლაც“. კი მოხერხდა, ბოლოსდაბოლოს, მის მხატვართა ხელიდან გამოსულ პორტრეტებში ქართველ და სომეხ ხელოვანთა ნამუშევრების გამოცალკევება, უთუო კია, რომ კულტურულ მოვლენად ისინი უკანასკნელი ბაგრატიონების და რუსთა მმართველობის პირველი ხანის საქართველოს გარემოშია აღმოცენებული. რა თქმა უნდა, არაფერი უდგას წინ აკოფ ოვნათანაიანის თუ რომელიმე სხვა სომეხი ფერმწერის სომხური ხელოვნების წიაღ დანახვას, კულტურულ- ისტორიულად კი ისინი თავისი დროის ქართულ სინამდვილესაა მოუცილებელი. ესეც ერთი შეხედვითღაა რამ გაუგონარი- მაგ. კოტე მარჯანიშვილი ან სიმონ ვირსალაძე ნამდვილი ქართველი შემოქმედნი არიან, მაგრამ მოსკოვსა თუ ს. პეტერბურგში ერთის დადგმული და მეორის გაფორმებული წარმოდგენები რუსული თეატრის კუთვნილებაა. ასევე, ვთქვათ, ულაპარაკოდ ესპანელი პაბლო პიკასოს ხელოვნება საფრანგეთის კულტურულ ცხოვრებასაა ჩაქსოვილი და არა ესპანეთისას... ან ასე შორს წასვლა რად გვინდა, გავიხსენოთ სამ ენაზე ლექსთა გამომთქმელი, გრიგორიან ბერად აღსრულებული და ერეკლე II-ის კარზე მოშაირე საიათნოვა...

ყოველივე ამის გასიგრძეგანებით, განკერძოებული, ატიპიური უფრო ნორაშენის არქიტექტურაა, ერთი პირველ მერცხალთაგანი სომეხთა იმ გონებრივი მოძრაობისა, რომელმაც 1860-1870-იან წლებში თბილისი, კონსტანტინოპოლისა და ვენეციის მსგავსად, მათი ეროვნული თვითცნობიერების გაღვივების ერთ უმთავრეს კერად აქცია.

წაკითხულია : 415