ანალიტიკა

ყარაბაღი არავისთვის გადაუციათ, არამედ დატოვეს აზერბაიჯანის შემადგენლობაში, ლორი კი სომხეთს უფეშქაშეს საქართველოს "ღალატის საზღაურად"
11.08.22 12:00

უკვე ცნობილია, რომ 2022 წლის 25 აგვისტოს ლაჩინის დერეფანი ქალაქ ლაჩინთან და მიმდებარე სოფლებთან აზერბაიჯანის სრული კონტროლის ქვეშ მოექცა. რუსული სამშვიდობო მისიის ყარაბაღში ყოფნისას, აზერბაიჯანის ამ რეგიონის სომეხ მოსახლეობას  სომხეთში გასამგზავრებლად შესაძლებლობა ექნება ისარგებლოს ახლად აშენებული გზით, რომელსაც იგივე რუსი სამშვიდობოები უზრუნველყოფენ. თუმცა ეჭვგარეშეა, რომ აზერბაიჯანის იურისდიქციის სრული აღდგენა ყოფილი მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის მთელ ტერიტორიაზე უახლოეს 3 წელიწადში მოხდება.

 

ამასთან დაკავშირებით, შეიძლება ვიწინასწარმეტყველოთ „სომეხი ნაციონალისტების“ ახალი „ისტერიის ტალღა“, რომლებიც ყალბად ამტკიცებენ, რომ თითქოს „თავდაპირველად სომხური“ ყარაბაღი ბოლშევიკებმა აზერბაიჯანს „გადასცეს“. შეუძლებელია იმის გადაცემა, რაც თავიდანვე არ ეკუთვნოდა სომხეთს.

 

გთავაზობთ სიტყვასიტყვით ციტატას იმ ისტორიული გადაწყვეტილებიდან, რომელმაც განსაზღვრა ყარაბაღის მთიანი რეგიონების ბედი მას შემდეგ, რაც ზოგიერთმა (მაგრამ არა ყველა!) სომეხმა საბჭოთა მოღვაწემ მათზე სრულიად დაუსაბუთებელი პრეტენზია წამოაყენა.

 

რკპ (ბ) ცენტრალური კომიტეტის კავკასიის ბიუროს პლენუმის სხდომის ოქმიდან.

 

„1921 წლის 5 ივლისი

 

ესწრებიან: რკპ ცენტრალური კომიტეტის წევრი ამხანაგი სტალინი; კავკასიის ბიუროს წევრები: ამხ-ები ორჯონიკიძე, მახარაძე, კიროვი, ნაზარეთიანი, ორახელაშვილი, ფიგატნერი, ნარიმანოვი და მიასნიკოვი; ასსრ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარი ჰუსეინოვი.

 

მოისმინეს

1. ამხ-ებმა: ორჯონიკიძე და ნაზარეთიანი წამოაყენეს ყარაბაღის შესახებ წინა პლენუმის რეზოლუციის გადახედვის საკითხი.

 

დაადგინეს:

 

ა) მუსლიმებსა და სომხებს შორის ეროვნული მშვიდობის აუცილებლობისა და ზემო და ქვემო ყარაბაღის ეკონომიკური კავშირის, მისი მუდმივი კავშირი აზერბაიჯანთან, მთიანი ყარაბაღის დატოვება აზერბაიჯანის სსრ-ის შემადგენლობაში, რაც მას ფართო რეგიონალურ ავტონომიას აძლევს ადმინისტრაციული ცენტრით ქალაქში შუშა, რომელიც ავტონომიური ტერიტორიების ნაწილია.

 

ბ) დაევალოს აზერბაიჯანის ცენტრალურ კომიტეტს ავტონომიური ოლქის საზღვრების დადგენა და დასამტკიცებლად წარედგინოს რკპ ცენტრალური კომიტეტის კავკასიის ბიუროს.

 

გ) დაევალოს ცენტრალური კომიტეტის კავკასიის ბიუროს პრეზიდიუმს გაესაუბროს სომხეთის ცენტრალურ კომიტეტს და აზერბაიჯანის ცენტრალურ კომიტეტს მთიანი ყარაბაღის საგანგებო კომიტეტის კანდიდატის შესახებ.

 

დ) მთიანი ყარაბაღის ავტონომიის ფარგლებს განსაზღვრავს აზერბაიჯანის ცენტრალური კომიტეტი და დასამტკიცებლად წარუდგენს ცენტრალური კომიტეტის კავკასიის ბიუროს.

 

რკპ ცენტრალური კომიტეტის კავკასიის ბიუროს მდივანი ფიგატნერი.”

 

რკპ (ბ) ცენტრალური კომიტეტის კავკასიის ბიუროს ამგვარი გადაწყვეტილების აუცილებლობა  მას შემდეგ გაჩნდა, რაც ბოლშევიკი სომხების მნიშვნელოვანი რაოდენობის გამოყენებით, მათ რიგებში შემოსული მგზნებარე სომეხი ნაციონალისტები აყენებდნენ ყარაბაღის აზერბაიჯანიდან სომხეთში გადაცემის საკითხს. თუ როგორ და რატომ წამოიჭრა ეს საკითხი, ამას განვიხილავთ ქვემოთ.

 

ისტორიის განმავლობაში ყარაბაღი  არასოდეს ეკუთვნოდა სახელმწიფოს, რომელსაც „სომხეთი“ ერქვა და არც შეიძლებოდა  მის შემადგენლობაში ყოფილიყო. ხოლო სომეხი ისტორიული გამყალბებლების მიერ შედგენილი „უძველესი დიადი სომხეთის“ რუქები ამ მითიურ „დიად სომხეთში“ აზერბაიჯანული ტერიტორიების კასპიის ზღვამდე და საქართველოს უმეტესი ნაწილის ჩართვით, სერიოზული ისტორიკოსების მიერ საერთოდ არ განიხილება. მაგრამ მაშინაც კი, როცა 1918 წელს აზერბაიჯანის მიწებზე პირველი სომხური სახელმწიფო შეიქმნა აზერბაიჯანის პირველი რესპუბლიკის და თურქეთის დამფუძნებლების თანხმობით, სომხეთის ტერიტორია არ მოიცავდა ყარაბაღს. ყარაბაღის სომხეთის შემადგენლობაში შეყვანის საკითხი არც კი განიხილებოდა.

 

ზოგადად, ეს კითხვა მაშინაც კი არ წამოჭრილა, როცა თურქეთმა და გერმანიამ წააგეს პირველი მსოფლიო ომი და იძულებულნი გახდნენ ჯარები გაეყვანათ სამხრეთ კავკასიიდან.  შეგახსენებთ, სომეხმა ნაციონალისტებმა პრეტენზია განაცხადეს პირველ რიგში სამხრეთ საქართველოს, ლორისა და ბორჩალოს რაიონებზე, რის გამოც სომხეთმა მოახდინა საქართველოს წინააღმდეგ აგრესია და 1918 წელს დაიწყო საქართველო-სომხეთის ომი.

 

მხოლოდ ამ ომში მარცხის შემდეგ დაიწყეს სომეხმა ნაციონალისტმა დაშნაკებმა  ფიქრი სხვა მიმართულებით გაფართოებაზე. მაგრამ აქაც კი ვერ პოულობდნენ მხარდაჭერას თავისივე თანამებრძოლი დაშნაკების რიგებში, რომლებიც ბოლშევიკებს მიემხრნენ.

 

ასე რომ, 1919 წლის 22 მაისს, ანასტას მიკოიანმა V.I. ლენინისადმი მიწერილ წერილში პირდაპირ განაცხადა: ”დაშნაკები, სომხეთის მთავრობის აგენტები, ითხოვენ ყარაბაღის მიერთებას სომხეთთან. მაგრამ ყარაბაღის მოსახლეობისთვის ეს ნიშნავდა ბაქოში სასიცოცხლო წყაროს დაკარგვას და ერივანთან კავშირის გაწყვეტას, რომელთანაც ისინი არასოდეს ყოფილან დაკავშირებული. სომეხმა გლეხობამ მეხუთე ყრილობაზე გადაწყვიტეს აზერბაიჯანთან შეერთება“. (ცენტრალურ კომიტეტთან არსებული მარქსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტის ცენტრალური პარტიული არქივი - სკკპ ცკ, მლი ცპა f.461, op.1, პუნქტი 4525, ლ.1.)

 

ყარაბაღის სომხეთისათვის გადაცემის საკითხი არ დამდგარა არც 1920 წელს საბჭოთა რუსეთის მიერ აზერბაიჯანის ოკუპაციისა და აზერბაიჯანის „გასაბჭოების“ შემდეგაც, მაშინ მოსკოვში ყარაბაღის აზერბაიჯანისადმი კუთვნილებაში ოდნავადაც არავის შეპარვია  ეჭვი, მათ შორის ბოლშევიკ სომხებსაც.

 

თუმცა ყველაფერი შეიცვალა სომხეთის გასაბჭოების შემდეგ, რასაც მოგეხსენებათ წინ უძღოდა სომეხი აგრესორების კატასტროფული მარცხი თურქულ არმიასთან. მაშინ ერევანში ვადაზე ადრე გადაწყვიტეს ესარგებლათ თურქეთის სისუსტით და „დაეპყროთ“ მისი აღმოსავლეთის ტერიტორიები (რასაც ანტანტაც  დაჰპირდა სომხეთს სტამბოლში სულთნის მთავრობის მიერ დაწესებული სევრის მონური ხელშეკრულების თანახმად). ანკარის დიდმა ეროვნულმა კრებამ და თურქეთის დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის ლიდერმა ქემალ ფაშამ ეს ხელშეკრულება არ აღიარა. თურქულმა არმიამ არა მხოლოდ მოიგერია დაშნაკების აგრესია, რომლებიც ჩქარობდნენ სევრის ხელშეკრულებით „დაპირებული“ ტერიტორიების დროზე ადრე ხელში ჩაგდებას, არამედ სომხური არმიის დამარცხების შემდეგ მიაღწიეს ალექსანდროპოლს (დღევანდელი გიუმრი) და დაიკავეს იგი. რომ არა ბოლშევიკები და სომხეთის ნარჩენების გასაბჭოება, მაშინ 1920 წლის 2 დეკემბერს დაშნაკების მიერ დადებული ალეკანროპოლის სამშვიდობო ხელშეკრულების მიხედვით, დღევანდელ სომხეთს არც გიუმრი ექნებოდა.

 

ფაქტობრივად, საბჭოთა რუსეთის მიერ გადარჩენილმა სომეხმა ნაციონალისტებმა, "დიდი სომხეთის" ნაცვლად მცირე ტერიტორია მიიღეს დაბრუნებული ალექსანდროპოლის ჩათვლით, მხოლოდ ბოლშევიკების ქემალ ფაშასთან შეთანხმების წყალობით. დაშნაკების უმეტესობა სწრაფად "გარდაისახა" და შეუდგა ახალი "ბატონების" - მხსნელი ბოლშევიკების მსახურებას. მსახურებდნენ თავიანთ "უძველეს" რეპერტუარში.

 

1921 წლის თებერვალში საქართველოსთვის დაბრუნებული ლორის ზონის და სომხებით დასახლებული ბორჩალოს რაიონის რაიონული ცენტრი შულავერის სომეხმა მოსახლეობამ წამოიწყო პრობოლშევიკური აჯანყება წითელი არმიის დახმარების მოთხოვნით. ფაქტობრივად, მისი ღალატით, სასიკვდილო დარტყმა მიაყენა ქართულ სახელმწიფოებრიობას და წინასწარ განსაზღვრა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დაცემა წითელი არმიის დარტყმით და მისი ოკუპაცია 1921 წლის მარტში. ამის შესახებ ვრცლად მასალაში „სომხური ღალატის 95 წელი. რამაც გამოიწვია საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვა“ (http://kavkazplus.com/news.php?id=3721).

 

სომეხმა ნაციონალისტებმა თავიანთი ღალატისთვის მაშინ მოითხოვეს საბჭოთა სომხეთის ტერიტორიის „გაფართოვება“ საქართველოსა და აზერბაიჯანის ხარჯზე. შემდეგ, 1921 წლის გაზაფხულზე, სომეხმა ნაციონალისტებმა დაჟინებით დაიწყეს ბოლშევიკების მხარეზე მასობრივი გადასვლის (თუმცა იძულებით, თურქეთიდან დამარცხების და საქართველოს ღალატის გამო) „საფასურად“ მოთხოვნა არა მხოლოდ ლორის ქართული ზონისა, არამედ საქართველოს ახალქალაქისა და ახალციხის რაიონებისა (სამცხე-ჯავახეთი), ასევე აზერბაიჯანული ნახიჩევანის, ზანგეზურისა და ყარაბაღისა.

 

შედეგად, ბოლშევიკებმა საქართველოს მოღალატეებს ქართული და აზერბაიჯანული მიწების ხარჯზე გადაუხადეს. ოღონდ არც ისე „გულუხვად“, როგორც ისინი მოელოდნენ, იგივე ბოლშევიკების ინტერესებიდან გამომდინარე. ასე გადაეცა ზანგეზური სომხეთს, რათა ამგვარად „შუაზე გაეხლიჩათ“ აზერბაიჯანი და ზოგადად თურქული სამყარო, მაგრამ სომხური პრეტენზიები ნახიჩევანზე და ყარაბაღზე არ დაკმაყოფილდა. ქართულ მიწებზე პრეტენზიების შემთხვევაშიც  დაახლოებით ასე გამოვიდა. სომხეთს გადაეცა ლორის ზონა, სადაც სომეხი პროვოკატორების მიერ იყო ორგანიზებული საბედისწერო აჯანყება, რასაც საქართველოს ოკუპაცია მოჰყვა, მაგრამ ახალქალაქთან დაკავშირებით გადაწყვიტეს, რომ „ეს მეტისმეტი იქნებოდა“. 

 

2 დღის შემდეგ, რაც კავკასიის ბიუროს პლენუმმა გადაწყვიტა ყარაბაღის აზერბაიჯანის შემადგენლობაში დატოვება 1921 წლის 7 ივლისს, კავკასიის ბიუროს კიდევ ერთმა პლენუმმა, ასევე იოსებ სტალინის მონაწილეობით, დააყენა საკითხი ლორის ქართული ზონის, ასევე ახალქალაქის რაიონის (ჯავახეთის) სომხეთისთვის გადაცემის შესახებ.  სწორედ ამ პლენარულ სხდომაზე გადაწყდა ლორის ყოფილი ნეიტრალური ზონის სომხეთის სსრ-სთვის გადაცემა. ფაქტობრივად, 1921 წლის დასაწყისში ლორისა და შულავერის სომეხი მოსახლეობის მიერ საქართველოს ღალატის საფასურად გადაწყდა ახალქალაქის მხარის სომხურ სსრ-ში შეერთების საკითხის საქართველოს კომუნისტური პარტიის (ბ) ცენტრალური კომიტეტისთვის განსახილველად გადაცემა, რომლის დასკვნაც შემდგომ უნდა წარედგინათ კავკასიის ბიუროს პლენუმზე.

 

16 ივლისს საქართველოს კომპარტიის (ბოლშევიკების) ცენტრალური კომიტეტის პრეზიდიუმმა დაადასტურა კავკასიის ბიუროს გადაწყვეტილება სსრ ლორის „ნეიტრალური ზონის“ სომხეთისთვის გადაცემის შესახებ („ფ. მახარაძის, მ. ორახელაშვილმა, ბ.მდივანმა აღნიშნა, რომ საკითხი წინასწარი დასკვნაა, მაგრამ უკეთესი იქნებოდა პლებისციტის მოწყობა). ახალქალაქის მხარის საბჭოთა სომხეთისთვის გადაცემის საკითხზე, საქართველოს კპ (ბ) ცენტრალური კომიტეტის პრეზიდიუმმა, ახალქალაქის მხარის ტიფლისთან პოლიტიკური, ასევე ეკონომიკური კავშირის გათვალისწინებით, ეს წინადადება მიუღებლად ჩათვალა. 

 

ასე ჩამოყალიბდა ამჟამინდელი საზღვრები სამხრეთ კავკასიაში. ისტორიულ საბუთებს თუ გადავხედავთ, ხედავთ, რომ აზერბაიჯანული ზანგეზურიც და ქართული ლორიც, დიდწილად ბოლშევიკების „საჩუქრებია“. ამიტომ სომეხმა ნაციონალისტებმა მადლობა უნდა გადაუხადონ მათ ამისთვის და არ წამოაყენონ უსაფუძვლო პრეტენზიები უცხო მიწებზე.

 

მაგრამ სომეხმა ნაციონალისტებმა არ დაივიწყეს 1921 წელს წამოყენებული პრეტენზიები ყარაბაღისა („არცახი“) და სამცხე-ჯვახეთის („ჯავახკ“) მიმართ.  შემთხვევითი არ არის, რომ სსრკ-ს დაშლის წინა დღეს, გაფართოების ორივე ვარიანტი განიხილებოდა დაშნაკების ყრილობაზე. "ჯავახკის" აგრესიულმა მიმართულებამ მხოლოდ 1 ხმით წააგო "არცახთან", ე.ი. აზერბაიჯანული ყარაბაღის მიმართულებით. ეს დღეს არ უნდა დაგვავიწყდეს, რადგან სეპარატისტული „არცახის“ დაკარგვით (რაც გარდაუვალი იყო), სომეხ ნაციონალისტებს შეუძლიათ კვლავ „გაიხსენონ“ თავიანთი პრეტენზიები „ჯავახკზე“.

 

 

ალექსანდრე გედევანოვი (გედევანიშვილი)

წაკითხულია : 739