ანალიტიკა

სომხურ „არცახურ“ სეპარატიზმთან ფლირტით ირანმა შესაძლოა კასპიის ზღვის სანაპირო დაკარგოს
09.11.22 17:20

44-დღიან ომში აზერბაიჯანის გამარჯვების მე-3 წლისთავთან დაკავშირებით, ირანის ისლამური რესპუბლიკის მთავრობამ ოფიციალური მილოცვა გაგზავნა, რომელიც სულ მცირე თვალთმაქცურად გამოიყურება იმის გათვალისწინებით, რომ მრავალი წლის განმავლობაში ირანი მხარს არ უჭერდა არა მხოლოდ სომხეთის მიერ აზერბაიჯანული ყარაბაღის ოკუპაციას და სეპარატისტულ სუბიექტს  სახელწოდებით „არცახი“, ამჟამად კი ყოველ ჯერზე იარაღს აჟღარუნებს, როდესაც რევანშისტები და „არცახელი“ სეპარატისტები ცდილობენ ისტორიის გადაწერას. შუშაში გამარჯვების წლისთავზე სიტყვით გამოსვლისას აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა მეზობელს შეახსენა ასეთი საქციელის დაუშვებლობა: „სომხეთმა უნდა იცოდეს, რომ ამჟამინდელ ჩარჩოებში სომხეთის რომელიმე მფარველის განცხადება კი არ გვაკავებს, არამედ ჩვენივე პოლიტიკა... მათ ეს უნდა გაიგონ, რომ მეორედ არ გახდნენ იმათი მსხვერპლი, ვინც საზღვარგარეთ მოკალათებულა და სურთ ეს რეგიონი თამაშების პლატფორმად განიხილონ...“

 

პარადოქსი ისაა, რომ აზერბაიჯანის საზღვარზე სამხედრო წვრთნების ორგანიზებით სომხეთის ტერიტორიული პრეტენზიებისა და "არცახის" სეპარატისტების მხარდასაჭერად, თავად ირანს უკვე აქვს უზარმაზარი პრობლემები რიგი პროვინციების მოსახლეობის უკმაყოფილებასთან დაკავშირებით. იმისათვის, რომ გაიგოთ რამდენად სერიოზულია პრობლემა, საკმარისია რუკას შევხედოთ:

 

აქ, ირანელმა უფლებადამცველებმა პროვინციების მიხედვით აღწერეს მთავრობის მიერ ირანში საპროტესტო აქციების დარბევისას დაღუპულთა რიცხვი, რომელსაც ირანში ადგილი ჰქონდა 2022 წლის 16 სექტემბერს, ახალგაზრდა გოგონას, მაჰსა ამინის გარდაცვალების შემდეგ, რომელიც დააკავეს ხელისუფლების მიერ დადგენილი „დრეს კოდის“ დარღვევისთვის. ” ამავდროულად ყველას ესმის, რომ მაჰსა ამინის სიკვდილი მხოლოდ საბაბი იყო, რის გამოც მანამდე დაგროვილი უკმაყოფილება მასობრივ საპროტესტო აქციებში გადაიზარდა.  რაც უფრო მეტი ადამიანი დაიღუპა მათი ჩახშობის დროს, მით უფრო დიდია ხალხის უკმაყოფილება და შესაბამისად საპროტესტო განწყობის მასშტაბურობა.

 

რუკა გვიჩვენებს, რომ თუ გამოვრიცხავთ დედაქალაქ თეირანს, სადაც ახალგაზრდებსა და სტუდენტებს შორის ყველაზე მეტი ოპოზიციური განწყობებია, დღევანდელი მდგომარეობით ყველაზე უკმაყოფილო ირანის ეროვნული პროვინციებია, სადაც ჭარბობს "არასპარსული" მოსახლეობა.  ეს არ არის მხოლოდ „ეროვნული გარეუბნები“, არამედ რეგიონები, რომლებსაც სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი პოზიცია უჭირავთ.

 

მსოფლიო მედია ბოლო დროს საუბრობს საპროტესტო განწყობებზე ირანის სამხრეთ აზერბაიჯანში, სადაც ხალხი უკმაყოფილოა უფლებებისა და თავისუფლებების, მათი აზერბაიჯანული კულტურისა და იდენტობის ხელყოფით. მაგრამ რუკის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, არის რეგიონები, სადაც თეირანის რეჟიმით უკმაყოფილება გაცილებით დიდია. ერთის მხრივ, ეს არის უკიდურესი სამხრეთ-აღმოსავლეთი, ბალუჩისტანის პროვინცია, რომელიც ესაზღვრება პაკისტანსა და ავღანეთს, ხოლო მეორეს მხრივ, კასპიის რეგიონები - გილანი და მაზანდარანი. ქალაქები რაშტი გილანში და ამოლი მაზანდარანში ბოლო პერიოდში აქციის მონაწილეებსა და სამართალდამცავებს შორის ყველაზე მასშტაბური საპროტესტო აქციებისა და შეტაკებების ეპიცენტრი გახდა.

 

ირანის ფარგლებს გარეთ ცოტამ თუ იცის, რომ მიუხედავად ირანში შემოტანილი „დიდი სპარსული“ იდეოლოგიისა, კასპიის ზღვის სამხრეთ სანაპიროზე მცხოვრები გილიანები და მაზენდერელები არ არიან სპარსელების იდენტურნი. მათ აქვთ საკუთარი, ერთმანეთის ძალზედ მსგავსი ენები, რომელიც თუმცაღა მიეკუთვნებიან ირანულ ჯგუფს, მაგრამ საკმაოდ შორს არიან სპარსულისგან (ფარსი).

 

კიდევ უფრო დიდი კულტურული სხვაობაა გილიანებსა და მაზენდარანებსა და სპარსელებს შორის. თითქმის ყველა მკვლევარი აღნიშნავს გილანისა და მაზანდარანის კულტურის იდენტურობას თურქულთან, პირველ რიგში აზერბაიჯანულთან. ამავდროულად, აზერბაიჯანელები შეადგენენ გილანისა და მაზანდარანის მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს, ხოლო მაზანდარანის პროვინციის სარის ადმინისტრაციული ცენტრი უპირატესად აზერბაიჯანული ქალაქია. სარი და მისი შემოგარენი დასახლებულია ყაჯარების ტომის აზერბაიჯანელებით, სწორედ იმ ტომისა, რომელიც დომინირებდა ირევანისა და განჯის სახანოებში და ისტორიის მნიშვნელოვანი პერიოდის განმავლობაში ასევე ყარაბაღში. სწორედ მაზენდარანელ ყაჯართაგან  წარმოიშვა ყაჯარების დინასტია, რომელიც მართავდა ირანში 1925 წლამდე.

 

ისიც უნდა გავიხსენოთ, რომ გარკვეული გარე ძალები ისტორიაში უკვე ეყრდნობოდნენ გილიანთა და მაზენდარანელთა დამოუკიდებლობის სურვილს. ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითია ეგრეთ წოდებული გილანის საბჭოთა რესპუბლიკა, რომლის შექმნაც საბჭოთა რუსეთმა 1920-1921 წლებში სცადა გილანში წითელი არმიის მიერ სამხრეთ კავკასიის სრული ოკუპაციის შემდეგ.

 

საწყის ეტაპზე საბჭოთა ემისრები ეყრდნობოდნენ გილანის აჯანყებულ რაზმებს, რომლებიც უკვე მოქმედებდნენ რეგიონში და ებრძოდნენ შაჰის მთავრობას მირზა კუჩეკ ხანის მეთაურობით, რომელიც მოგვიანებით კომუნისტებს დაუპირისპირდა და ტყეებს შეაფარა თავი. დღეს ირანში ოფიციალურად პატივს სცემენ მირზა კუჩეკ ხანს, მას თვლიან "შაჰის რეჟიმის წინააღმდეგ მებრძოლად", თუმცა რეალურად ეს ფიგურა მეტწილად ავტონომიის და გილანის სრული დამოუკიდებლობის მომხრე იყო თეირანის ცენტრალური ხელისუფლებისგან.

 

გილანი და მაზენდერანი სსრკ-ში გილანის სსრ პროექტის დაშლის შემდეგაც არ დავიწყებიათ. სხვაგვარად როგორ შეიძლება აიხსნას ის ფაქტი, რომ არა მხოლოდ სტალინის დროს (როდესაც ირანის ჩრდილოეთი საბჭოთა ჯარების მიერ 1946 წლამდე იყო ოკუპირებული), არამედ 1980 წელს შედგენილი და გამოცემული იყო გილანურ-რუსული ლექსიკონები. ფენომენი ზოგადად უნიკალურია თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ გილანური ენა გავრცელდა ადგილობრივად და თავად გილანისა და გილიანების არსებობა და თუნდაც ის, რომ მათ თავიანთი ენა აქვთ სსრკ-ში, ზოგადად სპეციალისტების გარდა  ცოტამ თუ იცოდა. გარდა ამისა, გილანურ ენას არ ჰქონდა და არ აქვს ოფიციალური სტატუსი და თავად გილანში, ყოველდღიურ ცხოვრებაშიც კი, იგი ხელისუფლების მიერ ოფიციალურად დაწესებული სპარსული ენით ნაცვლდებოდა.

 

„გილიანური ლიტერატურის“ მიმართ ასეთი შეშფოთება გასაგები ხდება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ გილანი და მაზანდარანი (რომელიც მოიცავს 1997 წელს მისგან გამოყოფილი გოლესტანის პროვინციას, სადაც ასევე ცხოვრობენ თურქმენები) არა მხოლოდ მთლიანად უკეტავს ირანს ზღვაზე გასასვლელს, არამედ უზრუნველყოფს უმოკლეს „სახმელეთო  დერეფანს“ ცენტრალურ აზიასა და სამხრეთ კავკასიას შორის. ამიტომ, გილანსა და მაზანდარანში მიმდინარე პროტესტებმა დღეს თეირანის ხელისუფლება უფრო მეტად უნდა შეაშფოთოს, ვიდრე მათი მოსკოველი სომეხი მეგობრებისა და ერევნის თხოვნამ „იარაღის ჟღარუნის“ შესახებ „არცახური“ სეპარატიზმის მხარდასაჭერად.

 

 

გიორგი მაზნიაშვილი

წაკითხულია : 514