ქართული ეკლესიები სომხეთში (ზოგადი მიმოხილვა)
27.03.23 11:40

„კავკაზპლუსი“ იწყებს სამეცნიერო-კვლევითი მასალების გამოქვეყნებას დღევანდელი სომხეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე არსებული ქართული ეკლესიების პრობლემის შესახებ. ქართველ მეცნიერთა შორის, რომლებმაც მრავალი წელი მიუძღვნეს ამ მხარის ქართული ეკლესიების - ისტორიული ქართული მიწების შესწავლას, რომლებიც აღმოჩნდა სომხური "ახლადგამომცხვარი" სახელმწიფოს შემადგენლობაში - არის ისტორიკოსი, კულტუროლოგი, ეთნოგრაფი, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ბონდო არველაძე.

 

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ბონდო არველაძე სომეხ ხალხს განსაკუთრებული კეთილგანწყობით ეპყრობა. თავის ნაშრომებში ის სომეხი ისტორიკოსების მტკიცებებსაც კი იზიარებს მე-11 საუკუნემდე რაღაც „სომხური დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობის“ და თუნდაც „სომხეთის“ არსებობის შესახებ. თუმცა ავტორიტეტული მეცნიერები, რომლებმაც შეისწავლეს იმ ეპოქის დოკუმენტები, უკვე მივიდნენ დასკვნამდე, რომ იმ დროს არ არსებობდა „დამოუკიდებელი სომხური სახელმწიფოები“. საუკეთესო შემთხვევაში, არსებობდა იმდროინდელი ძლიერი იმპერიების ვასალური სამფლობელოები (რომის ან „ბიზანტიის“ იმპერია, ხალიფატი, სელჩუკთა სახელმწიფო და სხვ.). ამ დამოკიდებულ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებს საერთო არაფერი ჰქონდათ ჰაის ეთნიკურ ჯგუფთან. მათი მმართველი ელიტა ან ფენის ნაწილი (თურქული, ქურთული, ალბანური ან ქართული წარმოშობის) გარკვეულ ისტორიულ ეტაპზე, პოლიტიკური მიზეზების გამო (კერძოდ, მუსლიმი ხალიფების ან სულთნების მხრიდან მონოფიზიტობისადმი უფრო დიდი ლოიალობის გამო) იზიარებდა მონოფიზიტურ აღმსარებლობას,  რომელსაც მოგვიანებით სომხურ-გრიგორიანული ეწოდა.

 

დღევანდელი ჩრდილოეთ სომხეთის მკვიდრი მოსახლეობა ისტორიულად ქართველი და მართლმადიდებელი იყო, ამიტომ, როგორც კი ეს მიწები განთავისუფლდა და ქართული სახელმწიფოს შემადგენლობაში შევიდა, დაიწყო მართლმადიდებლობის აღორძინება და აშენდა შესანიშნავი ეკლესიები. ბევრი მათგანი დღემდეა შემორჩენილი, თუმცა ქართული მოსახლეობა დიდი ხანია განდევნილია ამ მიწებიდან. სამწუხაროდ, დღეს ამ ტერიტორიაზე ქართულ სალოცავებს ანადგურებენ ან უკანონოდ ართმევენ სომეხი ისტერიკოსი ფალსიფიკატორები.

 

XI საუკუნეში სომხეთმა სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა დაკარგა და მხარეებად დაიშალა.

 

აღმოსავლეთ სომხეთი ქართველთა სამეფოს იურისდიქციის ქვეშ მოექცა და მას ქართველ მეფეთა მოხელეები ზაქარია და ივანე მხარგრძელები მართავდნენ. მხარგრძელები რწმენით გასომხებული ქურთები არიან. როგორც მიღებულია, გვარი არ ითარგმნება, მაგრამ მიუხედავად ამისა, სომხურმა ისტორიოგრაფიამ ხელოვნურად თარგმნა მხარგრძელთა გვარი და უწოდა - ერკაიაბაზუკ. სწორედ მათ ჩააბარა თამარ მეფემ სომხეთი XII-XIII საუკუნეებში.

 

ამ ისტორიულ ფაქტს განსხვავებული შეფასება მისცა აკადემიკოსმა სურენ ერემიანმა და შეეცადა დაესაბუთებინა, თითქოს XII-XIII საუკუნეებში აღმოსავლეთ სომხეთს ჰქონდა სრული სუვერენიტეტი და მისი გამგებელი მხარგრძელები საქართველოს სამეფოსგან დამოუკიდებელ საშინაო და საგარეო პოლიტიკას წარმართავდნენ, რაც ისტორიული წყაროებით არ დასტურდება.

 

საქართველოს სამეფოს სამართლებრივი ნორმების მიხედვით (რასაც უცხოური წყაროებიც ადასტურებენ), მხარგრძელების თანამდებობა განისაზღვრება, როგორც მეფისნაცვლობა. ზაქარია და ივანე მხარგრძელები იყვნენ ქართველი მეფის მიერ ამ რეგიონში დანიშნული მოხელეები, რომელთა უფლება-მოვალეობანი ქართული კანონმდებლობით განისაზღვრებოდა. აქედან გამომდინარე, ქართველ მეფეს შეეძლო ნებისმიერ დროს თავისი შეხედულებისამებრ გადაეწყვიტა მხარგრძელთა ამ პოსტზე ყოფნა-არყოფნის საკითხი.

 

მოკლედ, ასეთია ისტორიული სინამდვილე იმ დროის აღმოსავლეთ სომხეთში. ამ მხარეს ქართულად გოგარენე, სომხურად - გუგარქ ეწოდებოდა და მოიცავდა უძველეს ქართულ ტერიტორიას - ქვემო ქართლს. ამ მიწის პირველი ბინადარი იყო ქართველი ტომი - გუგარები.

 

ქართველი ბოლშევიკების უგერგილობის, უფრო სწორად მათი ანტიეროვნულობის გამო, ამჟამად ეს ძირძველი ქართული ტერიტორია სომხეთის რესპუბლიკის საზღვრებშია მოქცეული.

 

სომხეთში ქალკედონიზმს ხანგრძლივი ისტორია აქვს. მაგრამ ყველაზე აქტიური ფორმით აღნიშნული ისტორიული პირობების გამო გამოიხატა XII-XIII საუკუნეებში (მხედველობაში მაქვს აღმოსავლეთი სომხეთი). ამ პერიოდში აშენდა ქართული ქალკედონური ეკლესიები, რასაც მოწმობს საისტორიო წყაროები, ასევე ქართული ეპიტაფიები და ქართული ეპიტაფიური წარწერები საფლავის ქვებზე.

 

აქ არსებული ეპიგრაფიკული მასალა შეისწავლეს ა.შანიძემ, ლ.მელიქსეთ-ბეგმა, პ.მურადიანმა და სხვებმა.აქ ლოგიკური იქნება გავიხსენოთ გ.მერჩულეს ცნობილი ფორმულა - „საქართველო არის ვრცელი ქვეყანა, რომელშიც ღვთისმსახურება. შესრულებულია ქართულ ენაზე“ (კ. კეკელიძე, „ძველი ქართული მწერლობის ისტორია“, 1980 წ., გვ.53).

 

ახტალის ტაძარი

ახტალის ტაძარი მდინარე დებედის შუაწელთან მდებარეობს. ახტალა სომხურად პღნძაჰანქია, რაც სპილენძის მადანს ნიშნავს. ეს სახელწოდება მოწმობს, რომ ამ მხარეში სპილენძი მუშავდებოდა.

 

ძველი სომხური ისტორიოგრაფიის მიხედვით, ზაქარია მხარგრძელის ძმამ, ივანე ათაბაგმა მიიღო ქართული, დიოფიზიტური სარწმუნოება და პღნძაჰანქში ააშენა ქართული ქალკედონური მონასტერი (XIII ს.). ამავე მონასტერშია დაკრძალული თავად ივანე ათაბაგი.

 

ტაძარი ქართული ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ძეგლია, რომელმაც დღემდე მოაღწია. იგი ჯვარგუმბათოვანი ნაგებობაა მინაშენებითა და კარიბჭეებით. ტაძრის ფასადი უხვადაა შემკული. მორთულობის სისტემა დამახასიათებელია XIII საუკუნის დასაწყისისა და შუა წლებისთვის. მხატვრობა რამდენიმე ქრონოლოგიურ ფენას შეიცავს. უძველესი ფენა XIII საუკუნის პირველი ნახევრისაა.

 

ზოგიერთი საკითხის არასწორად წარმოდგენის მიუხედავად, ახტალის მონასტრის საფლავების ქართული წარწერები შედარებით სრულად აღნუსხა და გააანალიზა პ. მურადიანმა. ლეონ მელიქსეთ-ბეგმა კი ლორე-ტაშირის ქართული ეპიგრაფიკული მასალა ორ კატეგორიად დაყო: სამშენებლო-მემორიალურ და ფრესკულ მხატვრობად. მათი შინაარსიდან გამომდინარე, ეს დაყოფა მისაღებია. მეცნიერულად ასევე გამართლებულია მისივე მოსაზრება: "რამდენადაც ამ საუკუნეებში (XII-XIII) ქართველებად მიჩნეულნი იყვნენ არა მხოლოდ თვით ქართველები, არამედ ქალკედონი, ე.ი. დიოფიზიტური (ორბუნებიანი) სომეხნი, ამიტომ იგივე ქართული წარწერები სომხური სათანადო ლიტერატურული წყაროების უქონლობის (ანდა სიმცირის) გამო ერთადერთი დამადასტურებელი ფაქტია სომხური ქალკედონიზმის არსებობისა საერთოდ და დასახელებულ საუკუნეებში სომხეთში".(ლორე-ტაშირის ქართული ეპიგრაფიკა, თსუ შრომები, ტ. 108, 1964, გვ. 310-326).

 

აღსანიშნავია, რომ ანისის ქართული ეკლესიის შემდეგ ახტალის მონასტერი ყველაზე მნიშვნელოვანი ქალკედონური ცენტრი იყო.

 

თეჟარიუიქი

ძველი სახელია თაიო-ჩარუხი. სოფელ მეღრაძორის ახლოს არის ეკლესია, რომელსაც ეწოდება გიურჯიქილისა - ქართველთა ეკლესია. სომხურ წყაროებში ეწოდება აგრეთვე - პღნძაანქს. ამ ეკლესიას აღწერენ პ.შაჰხათუნიანი, გ.ალიშანი, ე.ლალიანი, გ.სმბატიანი, ლ.მელიქსეთ-ბეგი და სხვები. ლეონ მელიქსეთ-ბეგი წერს, რომ ამ ეკლესიის "ქართული წარწერები იმის საფუძველს გვაძლევს, ვიფიქროთ, რომ ზაქარიასა და ავაგის დროს კიდევ არაერთი ქალკედონური ეკლესია აშენდა სომხეთში". ა.შანიძემ და ლ.მელიქსეთ-ბეგმა დაგეგმეს სპეციალური კვლევის დაწერა თეჟარიუიკის მონასტრისა და მისი ქართული წარწერების შესახებ.

 

ლეონ მელიქსეთ-ბეგსვე მიაჩნია ეს ქართული მონასტერი XII-XIII საუკუნეების ძეგლად. („ჩრდილოეთის ტერიტორიების სომეხი მეფისნაცვლები და მათი ვინაობა“ ... 1926 წ., გვ. 53). თუმცა პ.მურადიანსთრიღებთან დაკავშირებით განსხვავებული აზრი აქვს.

 

ჰუჯაბი

ამ ტაძრის ქართულობის შესახებ არაერთი მეცნიერული ნაშრომი თუ წერილია გამოქვეყნებული. დავინტერესდი, იყო თუ არა ეს ტოპონიმი და შესაბამისად, ტაძარი შეტანილი "სომხეთისა და მისი მიმდებარე ტერიტორიების ტოპონიმთა ლექსიკონში", რომელიც ამ ათი წლის წინ გამოვიდა ხუთ ტომად ერევანში, სომხურ ენაზე. ჰუჯაბის შესახებ წერია: "ხუჭაპ-სომხეთის გუგარექის ქვეყანაში, ტაშირის გავარი ამავე სახელის მქონე სოფლის ახლოსაა. ეს ტაძარი აშენებულია XII საუკუნეში. მდებარეობს სომხეთში, კალინინის რაიონის სოფელ პრივოლნოში. ტაძარი აშენებულია ბერძნული არქიტექტურის სტილით. ბუნებრივია, დარჩა ბერძნული ხუროთმოძღვრების ნიმუშად".(ტ. 3, 1991)

 

ჯერ ერთი, ეს "ბერძნული სტილის" ტაძარი ვინ ააშენა, აღნიშნული არ არის, მეორე - სომხებმა ააშენესო, ვერ თქვეს, მაგრამ ქართველთა ნაამაგარი რომ არის, შეგნებულად დამალეს. კიდევ უფრო სამწუხარო არის ის, რომ ჰუჯაბის დაპატრონების მიზნით, სომხეთის სახელმწიფო საზღვარი 400 მეტრით არის გადმოწეული, რათა ეს სამონასტრო კომპლექსი სომხეთის საზღვრებში მოხვედრილიყო (კ. ხარაძე. ძეგლის ნამდვილი მემკვიდრე. გაზეთი „ახალგაზრდა კომუნისტური“, 1988, 15 ოქტ. ქართულად). სინამდვილეში ჰუჯაბი ქართული ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი საუკეთესო ძეგლია - სამონასტრო კომპლექსი მდებარეობს ძირძველ ქართულ მიწაზე (ქვემო ქართლი), მარნეულის რაიონში, სოფელ ახქერფის მახლობლად.

 

საეკლესიო ნაგებობათაგან აღსანიშნავია XIII საუკუნის პირველი ნახევრის ტაძარი. პროპორციებით, დეკორული მორთულობითა და სტილისტური ნიშნებით მიეკუთვნება XII-XIII საუკუნეების მიჯნისა და XIII საუკუნის პირველი ნახევრის ხუროთმოძღვრულ ძეგლთა ჯგუფს (ბეთანია, ქვათახევი, ფიტარეთი, წუღრუღაშენი, ახტალა). გუმბათის ყელი უხვადაა მოჩუქურთმებული. გარედან შემოსილია ოქროსფერი და ღვინისფერი ქვით. შიგნით მოხატულია. შემორჩენილია ქართული ასომთავრული წარწერების ფრაგმენტები.(ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ.2, 1987).

 

ჰნევანქ

ამ ეკლესიას ქართულად ძელი ჭეშმარიტისა ეწოდება. ამ სახელწოდებას ორნაირი მნიშვნელობა აქვს. 1. ჰუნე ვანქ - ბერძენთა მონასტერი. 2. ჰუნე ვანქ - ძველი მონასტერი, ქალკედონიანთა სავანის მნიშვნელობით. ვახუშტი ამ მონასტრის შესახებ წერს: "კვალად დასავლით ამის არს მონასტერი ძელი ჭეშმარიტისა - მშვენიერი, ამ ბერდუჯის მდინარესა ზედა, უპყრავთ სომეხთვე".

 

პროფესორმა კ. ღაფადარიანმა სიტყვა ძელი ძველთან მსგავსების გამო ძველად აღიარა, რაც სომეხმა მეცნიერებმაც არ გაიზიარეს. ეს ცნობა პ. მურადიანმა სათუოდ მიიჩნია და აღნიშნა - ვახუშტი თავის "საქართველოს გეოგრაფიულ აღწერაში", როცა რომელიმე ეკლესიას, მონასტერს თუ ციხესიმაგრეს აღწერს, გარდა საისტორიო წყაროებისა, ეყრდნობა ხალხის ისტორიულ მეხსიერებას.

 

გიორგი ჩუბინაშვილს ეს ძეგლი VIII-IX საუკუნეებით აქვს დათარიღებული. ამ ძეგლის დეტალურად განხილვისას ლეონ მელიქსეთ-ბეგი მართებულად დაასკვნის: "ყოველ ეჭვის გარეშეა, რომ ეს ძეგლი თავდაპირველად სომეხ ანტიქალკედონიანთა კერა ყოფილა, შემდეგ კი XII საუკუნიდან ქალკედონიანთა ხელში გადასულა, რის აღმნიშვნელნი არიან XII-XIII სს-ის ქართული ასომთავრული წარწერები მის გარე კედლებზე". (ლორე-ტაშირის ქართული ეპიგრაფიკა. თსუ შრომები, ტ. 108. 1964 წ., გვ. 318).

 

ქობერი

სახელწოდება მიღებულია სომხური ქობა-რიდან. ფუძე არის ქართული - ქვაბ, რომელსაც ერთვის სომხური აირ-ქვაბი. ე.ი. ქვაბთაქვაბი. როგორც ლეონ მელიქსეთ-ბეგი შენიშნავს, ქვაბთაქვაბი გამართლებულია ამ მონასტრის მდებარეობით. იგი ქვაბში, მღვიმის სიღრმეში მოთავსებული მონასტრის შთაბეჭდილებას ახდენს. (ქობერი და მისი ქართული და სომხური წარწერები. ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, ტ. 8, 1927, გვ. 60).

 

ქობერის ქართულობა რატომღაც საეჭვოდ მიიჩნია პ. მურადიანმა და სომხურ სიტყვიერებას დაუკავშირა. ეს სიტყვა გამოყენებულია აღარწინის წარწერაშიც. (ქართული ეპიგრაფიკა სომხეთში, 1977, გვ. 166, სომხურად). ნიკო მარი ქვაბქობ-ს ქართულიდან სომხურში შესულ სიტყვად მიიჩნევს. მისი აზრით, ეს სესხება მომხდარა სომხური ქალკედონური წრეების მეშვეობით. (ანისი., 1934, გვ. 104, რუს.).

 

სომეხ მეცნიერთაგან ე. ლალიანი ერთ-ერთი პირველი იყო, ვინც აღნიშნა, ქობაირში სომხურის გარდა არის ქართული ასომთავრული წარწერები "ქართულ-მესროპიანული ასოებითო". აქ კი სამწუხაროა ის, რომ ე. ლალიანმა გაიმეორა სომხურ სამეცნიერო ლიტერატურაში გავრცელებული ყალბი მოსაზრება მესროპ მაშტოცის მიერ ქართული ანბანის შექმნის შესახებ. სარგის ჯალალიანცსა და გ. აღაიანცს კი ქობაირის ქართული წარწერები ბერძნული ეგონათ და მონასტერს ბერძნულს უწოდებდნენ.

 

ქობერის ქართული და სომხური ეპიგრაფიკის მეცნიერული შესწავლისა და ანალიზის საფუძველზე ლეონ მელიქსეთ-ბეგმა გამოიტანა მართებული დასკვნა: ქობერის ქართული წარწერები გვხვდება მთელ რიგ შენობებზე (დიდი ეკლესია, ეგვტერი, სამრეკლო-სამარხი), სომხური გვხვდება მხოლოდ და მხოლოდ პატარა ეკლესიაზე.

 

ეს უთუოდ იმის მაჩვენებელია, რომ მონასტერს განუცდია გარდატეხა XII-XIII საუკუნეების მიჯნაზე იმ მხრივ, რომ წინათ ის ყოფილა სომეხთა ანტიქალკედონისტთა სავანე, ხოლო შემდგომ გადაქცეულა სომეხ-ქართველ ქალკედონისტთა სავანედ, რასაც სხვათა შორის, ქართული წარწერების გარდა, ამტკიცებს მთავარი ეკლესიის საკურთხევლის აგებულება ქალკედონისტური რიტუალის მოთხოვნილებისამებრ და აგრეთვე იმავე ეკლესიისა და ეგვტერის კედლის მხატვრობა ქართული ასომთავრული წარწერებითურთ. (ქობერი და მისი ქართული და სომხური წარწერები. ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, ტ.7, 1927, გვ. 73).

 

ოსკიპარი

ვახუშტის რუკის მიხედვით მდებარეობს აღსტაფის ხეობაში, აგებულია XII-XIII საუკუნეებში. ფრესკებზე არის ქართული წარწერებიც. (ლ. მელიქსეთ-ბეგ. „ჩრდილოეთის რეგიონების სომეხი მეფისნაცვლები და მათი ვინაობა“ ... 1928 წ., გვ. 59).

 

შაჰნაზირი

ასე ჰქვია სოფელს ლორე-ტაშირში, რომელიც მდებარეობს ყარაღაჯის მთის ჩრდილოეთით და ლორეს ველის დასავლეთით. ვახტანგ VI-ის "დასტურლამალში" და ვახუშტის რუკაზე კი აბოცის მიდამოშია აღნიშნული. შაჰნაზირში დაცული ერთი ქართული წარწერის საფუძველზე, რომელშიც ნახსენებია "აბოზი" ანუ, "აბოცი", ლეონ მელიქსეთ-ბეგი ფიქრობს, რომ ეს სახელწოდება გადმოტანილი უნდა იყოს ყაიყულის აბოციდან აქაური მოსახლეობის ლორე-ტაშირში გადმოსახლების დროს.

 

მეცნიერი არ გამორიცხავს იმასაც, რომ შეიძლება მათ მიერ იყოს აბოციდან გადმოტანილი ქართული ეპიგრაფიკული ძეგლები ლორე-ტაშირში. შაჰნაზირსა და მის მიდამოებში დაცულია რამდენიმე ქართული ასომთავრული წარწერა, აგრეთვე - ქანდაკება-ჩუქურთმა ქვაზე, რომლებიც სომეხ კათოლიკებს ჩაუტანებიათ ეკლესიების კედლებში. ე.წ. ქვემო ეკლესიაში, სამხრეთ შესავლის კარის მარჯვნივ, სარკმელქვეშ არის ცხრასტრიქონიანი ქართული წარწერა, რომელშიც მოხსენიებულია ამ ეკლესიის აღმშენებლები - ოთხი ძმა ძნელაის-ძენი. წარწერას ლეონ მელიქსეთ-ბეგი ათარიღებს 1135 წლით. (ლორე-ტაშირის წარწერები, თბილისის უნივერსიტეტის შრომები, ტ. 108, 1964, გვ. 320). პ.მურადიანი მიიჩნევს, რომ წარწერა შესრულებულია 1095 წ. (ქართული ეპიგრაფიკა სომხეთში, 1977, სომხურად).

 

პ.მურადიანის აზრით, „ძმები ძნელაის-ძეები“ შეიძლება მივიჩნიოთ „ძნელაის ოთხი ვაჟად“ და მაშინ მათი ეთნიკური წარმომავლობაც არ იქნება სადავო,  თუმცა სომხურად რომ გადაიწეროს, გამოვა - ძნელაიანები, ისევე როგორც სახელი  აბუეტი, აბუეტოვიჩი შეიძლება დაუკავშირდეს სომეხ აბულეთელებს, ან ლიპარიტს - ლიპარიტელებს (უკ. ნაშრ., გვ. 160). პირდაპირ არ ამბობს, მაგრამ პ. მურადიანმა სათუოდ მიიჩნია ძნელაის-ძეთა ქართველობა. ეს დაახლოებით იგივეა, როგორც პროფესორმა მარუთიანმა იშხნის ცნობილი ქართული წარწერის (1032) სომხურ თარგმანში ტაძრის ქართველი ხუროთმოძღვარი იოანე მორჩაიძე გადააქცია სომეხ მორაისცეანად.(„ღრმა სომხეთი“, 1978, გვ. 20, 160, სომხურად).

 

ვფიქრობთ, მურადიანს ამგვარი პარალელების საფუძველი არ ჰქონდა, რადგან იქვეა ასეთი სხვა ქართული წარწერა: "ქრისტე შეიწყალე ძნელაი მირიან".

 

შაჰნაზირის ახლოს ჯუჯექენდაში, გორაკზე ერთნავიან, ნახევრად დანგრეულ ეკლესიაში ლეონ მელიქსეთ-ბეგმა ნახა ნუსხა-ხუცურით შესრულებული ექვსსტრიქონიანი წარწერა - "სახელითა ღმრთისაითა ესე ჩუენ გორაკელთა, ფიჩოსანთა, დავწერეთ: ვინ უწინა მოკუდეს, ი დღე ჟამი უწირონ ყოველთა".

 

ლეონ მელიქსეთ-ბეგი ამ ქართული წარწერის კონკრეტულ თარიღს არ იძლევა. პ. მურადიანს კი იგი მიაჩნია XII-XIV საუკუნეების ნიმუშად. თუ გავიხსენებთ, რომ მეფე ალექსანდრე დიდმა (1390-1442) ლორე სვეტიცხოველს შესწირა, ქალკედონური ეკლესიების მშენებლობა და ქართული ეპიგრაფიკა ბუნებრივ მოვლენად უნდა მივიჩნიოთ ლორე-ტაშირში - ამ უძველეს ქართულ მხარეში. აღნიშნულ წარწერაში საინტერესოა ის ფაქტი, რომ მასში ნახსენები სახელი "ფიჩოსანთა" კიდევ ერთხელ ადასტურებს - "ქართველ ან საერთოდ ქალკედონელთა ფიჩოსანთა არსებობას, ე.ი. ქართლის (მცხეთის) საკათალიკოსოს დაქვემდებარებულ სამონასტრო აღმშენებლობას ლორე-ტაშირის ამ განაპირა მხარეში" - აღნიშნავს ლეონ მელიქსეთ-ბეგი. (იქვე, გვ. 322).

 

ქართული ეკლესიის ახლოს 1910 წელს ანისში, გათხრების დროს ნიკო მარმა იპოვა საქართველოს კათალიკოსის, ეპიფანეს ოცსტრიქონიანი ქართული წარწერა. ამ წარწერაში ქართველი კათალიკოსი მიმართავს ანისში მცხოვრებ ქართველებს. რაც შეეხება ამ ქართულ ეკლესიას, აკად. ი. ორბელის აღწერით - იგი არის ბაზილიკური ტიპის მომცრო ზომის საკულტო ნაგებობა. მის სამხრეთის კედელზეა 1329 წლის ქართული წარწერა. (რჩეული თხზულებანი, 1963, გვ.120, რუსულ ენაზე).

 

ნიკო მარმა ანისში ნახა აგრეთვე მდიდარი სომხის, ქალკედონიტ ტიგრან ჰონენცის მიერ "ნახევრად ქართული, ნახევრად სომხური, ერთი სიტყვით ქალკედონურ-მართლმადიდებლური გრიგოლ განმანათლებლის სახელობის ეკლესია, რომელიც გადაუკეთებია ტიგრან ჰონენცს 1215 წელს". (ანი, 1939, გვ. 85).

• • •

 

საქართველოს სამოციქულო მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდა სინოდის 2006 წლის 7 თებერვლის გადაწყვეტილებით, ეპარქია ხელახლა შეიქმნა ქვემო ქართლში და მიიღო აგარაკ-ტაშირის საქართველოს ეპარქიის სახელი (ამჟამად ეს ტერიტორია რესპუბლიკის საზღვრებშია. სომხეთის). მართალია, სამართლიანობა აღდგა, მაგრამ მინდა აღვნიშნო შემდეგი: უფრო შესაფერისი სახელი იქნება, ცხადია, „ლორე-ტაშირის საქართველოს ეპარქია“, რადგან ეს სახელი უფრო სრულად ასახავს ისტორიულ რეალობას.

 

ეს ფაქტი უარყოფითად იქნა აღქმული სომხურ სამეცნიერო და საეკლესიო საზოგადოებაში. მაგალითად, სომხეთის მეცნიერებათა აკადემიის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის დირექტორის მოადგილე აკად. პ.ჩობანიანი ამას „პოლიტიკურ დაკვეთას“ უწოდებს. ამასთან დაკავშირებით მინდა აღვნიშნო, რომ ბოლო დროს შეიმჩნევა ერთი ტენდენცია - ქართველების პასუხი ნებისმიერ ანტიქართულ თავდასხმაზე სომეხი მეცნიერებისა და პოლიტოლოგების მიერ რატომღაც პოლიტიკურ დაკვეთად აღიქმება. სწორედ ასე იქცევა აკად. ჩობანიანიც, როცა ამ გადაწყვეტილებას პოლიტიკურ დაკვეთას უწოდებს.

 

ქართული ეკლესია-მონასტრების, ქართული ეპიგრაფიკის არსებობა ლორე-ტაშირში ფაქტობრივად ადასტურებს, რომ XII-XIII საუკუნეებში ამ მხარეში ქართულ სამოციქულო ეკლესიას თავისი იურიდიული უფლებამოსილება ჰქონდა და შესაბამისად აღასრულებდა მართლმადიდებლურ ღვთისმსახურებას. მის მრევლს შეადგენდნენ როგორც ქართველი, ისე სომეხი ქალკედონიტები. ეს უკანასკნელნი კი ქართველებად განიხილებოდნენ. ასე რომ, აკადემიკოს ჩობანიანის შენიშვნა იმის შესახებ, რომ ლორე-ტაშირში მრევლი თითქოს მხოლოდ ქალკედონელი სომხები იყვნენ, არასწორია და არ ასახავს ისტორიულ რეალობას. ამდენად, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის წმინდა სინოდის გადაწყვეტილება აგარაკ-ტაშირის ქართული ეპარქიის აღდგენის შესახებ იურიდიულად და ისტორიულად დროული და გამართლებულია.

 

შესაბამისად, საქართველოს საპატრიარქო უფლებამოსილია, მოითხოვოს სომხეთში არსებული ქართული ეკლესია-მონასტრების გადმოცემა. მართალია, ქართული მრევლი უკვე აღარ არის იქ, მაგრამ ამ სავანეებში შეუძლიათ იღვაწონ ქართველმა ბერ-მონაზვნებმა.

 

ზოგიერთი სომეხი მეცნიერი ხშირად და დაუფიქრებლად იყენებს სიტყვას "ფაშისტი", არ იცის მისი ზუსტი მნიშვნელობა. მათი ცნობისთვის, მინდა ვთქვა, რომ ფაშიზმი არ არის დავა რომელიმე ეკლესიის კუთვნილებაზე, არამედ აზერბაიჯანული მოსახლეობის ალბანური მიწიდან იარაღის ძალით გადასახლება. ისევე როგორც ქართველი აბორიგენული მოსახლეობისა - ეთნიკური წმენდის გზით, ძირძველი ქართული მიწიდან, აფხაზეთიდან. ამ ფაშისტურ ბოროტმოქმედებაში ლომის წილი ბაგრამიანის სახელობის სომხურმა ბატალიონმა ითამაშა...

 

დასასრულ გვსურს აღვნიშნოთ, სულაც არ გვაქვს პრეტენზია, რომ სრულად აღვნუსხეთ ქართული ეკლესიები სომხეთში. შესაძლოა ზოგი გამოგვრჩა, ზოგი კი სადავოა და შეგნებულად არ შევიტანეთ სომხეთის ქართულ ეკლესიათა სიაში.

 

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი,

 

ბონდო არველაძე

წაკითხულია : 478