ისტორიული სიმართლის დამახინჯების ერთი მაგალითის შესახებ “ბონდო არველაძე” ნაწილი 9
06.07.17 16:25

დამოწმებული სამეცნიერო ლიტერატურა და წყაროები:

1. ...„604/5 წლებამდე მცხეთის ჯვრის მშენებლობის დასრუ¬ლებაზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია. ქრონიკების დამოწმებები და შემკულობის ხასიათი უფლებას გვაძლევს მისი დამთავრების თარიღი VII საუკუნის ოცდაათიან წლებამდე გადავწიოთ...” წერს ტოკარსკი 92-ე გვერდზე.

2. მატიანე ქვებზე შეადგინა კ. კონსტანიანცმა, სანკტ-პეტერბურგი, გვ. 58 (სომხურ ენაზე).

3. ს. ჯანაშია – „იბერიის (ქართლის) სამეფოს პოლიტიკური გეოგრაფიისათვის უძველეს პერიოდში” – საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემისი მოამბე, 1942, N 7.

4. Annales, XIII, 37.

5. De bello Gothico, VIII, 2.

6. კონსტანტინე პორფიროგენეტის თხზულებანი: „თემთა შესახებ” (De thematibus) და „ხალხთა შორის” (De administrando imperio). გ. ლასკინის წინასიტყვაობით, მოსკოვი, 1899. თავი 45, გვერდი 167; იქვე, გვერდი 168.

7. „გეოგრაფიის” ტექსტი წარმოდგენილია რამდენიმე რედაქციით. იხ. მაგალითად „სომხეთის გეოგრაფია” VII საუკუნისა ქრისტეს დაბადებიდან (მიეწერება მ. ხორენაცს), ტექსტი და თარგმანი”... ქ. პატკანოვის გამოცემა, სანკტ-პეტერბურგი, 1877, გვერდები – 38-40 და 16-17 (ტექსტი); Géographie de Moïs de Goréne d’aprés Ptolémée, ed. p. A. Soukry, Ven., 1881, pp. 37-39.

8. სომხეთის დიდი ვარდაპეტის ღევონდის ისტორია. სანკტ-პეტერბურგი, 1887, გვ. 168 (სომხ. ენაზე).

9. იქვე.

10. „მოვსეს ხორენაცი – სომხეთის ისტორია, ახალი თარგმანი მ. ემინისა”, მოსკოვი, 1893, გვ. 133.

11. ნ. ადონცი. „სომხეთი იუსტინიანეს ეპოქაში”, სანკტ-პეტერბურგი, 1908, გვ. 402-404 (რუს. ენაზე).

12. „მოვსეს ხორენაცი – სომხეთის ისტორია, ახალი თარგმანი მ. ემინისა”, მოსკოვი, 1893, გვ. 36-37; – მოვსეს ხორენაცი – სომხეთის ისტორია, 1913, გვ. 89 და 108.

13. იქვე, ახალი თარგ. გვ. 89 და 108.

14. იქვე, წიგნი II, თავი 3; სომხ. ტექსტი, ციტ. გამოც. გვ. 104-105.

15. გიორგი მერჩულე, „ცხოვრება წმ. გიორგი ხანძთელისა”, აკად. ნ. მარის გამოცემა, სანკტ-პეტერბურგი, 1911 გვ. 96 – ნ. მარის მიერ ამ ადგილის შესრულებული რუსული თარგმანი ნაკლებად ზუსტია).

16. მერჩულე, გვ. იბ და 92.

17. მერჩულე, გვ. 148-149.

18. დასახ. გამოც. გვ. 155-157.

19. იოანე კათალიკოსი დრასხანაკერტეცი – სომხეთის ისტორია, 1912, გვ. 144-310 (სომხ. ენაზე).

20. იქვე, გვ. 185 (სომხ. ენაზე).

21. იქვე, გვ. 207-208.

22. იქვე, გვ. 214-215.

23. იქვე, გვ. 297-316.

24. კონსტანტინე პორფიროგენეტის დასახ. გამოც. გვ. 172.

25. იქვე, გვ. 164-165.

26. M. Brosset, „Inscriptions géorgiennes...” სანკტ-პეტერბურგი, 1864, გვ. 7.

27. თ. ჟორდანია, „ქრონიკები”... I, 95.

28. მსოფლიო ისტორია, სანკტ-პეტერბურგი, 1885, გვ. 275.

29. ისტორია, 1912, გვ. 19, 3, 22 (სომხ. ენაზე) – თუმცა სტეფანოს ტარონეცი, დავითს, ჩვეულებრივ, „ტაოს კურაპალატს” ან „დიდ კუროპალატს” უწოდებს, მაგრამ არავითარი ეჭვს არ ბადებს, რომ დავითი სწორედ ქართველი მთავარია, სტეფანოსი, მაგალითად, როდესაც დავითის ომებზე ამდენს მოგვითხრობს, მის ჯარებს მოიხსენიებს,როგორც მხოლოდ „ქართულ ჯარს” და თანაც მრავალჯერ. ერთ შემთხვევაში, წიგნი III, თავი XI, სტეფანოსი ხლათის კედლებთან (ვანის ტბის პირას) მომხდარ ინციდენტზე ყვება, როცა ამ ქალაქის მოალყე დავით კურაპალატის ჯარმა სომხური ეკლესიები და არქიეპისკოპოსის სასახლე გაიხადა თავლებად და სადგომებად: „ტაჯიკები ქალაქის კედლებიდან ყვიროდნენ: „თქვენ, ქრისტიანები, ასე ექცევით ქრისტიანულ სალოცავს?” ქართველები პასუხობდნენ: „ჩვენ ერთნაირად ვეპყრობით სომხურ ეკლესიას და თქვენს მეჩეთს!” სტეფანოსი ფიქრობს, რომ ამის გამო ქართველებს ღვთის რისხვა დაატყდათ: ისინი მუსულმანებთან დამარცხდნენ (დასახელებული გამოცემა, გვ. 268).

30. Migne, II col. 164.

31. Epit, hist., I, lib. XVII cap VII.

32. M. Brosset, „Additions et éclaircissemens...” გვ. 176.

33. „ქრონიკები”, I, გვ. 107-108.

34. დასახელებული გამოცემა, გვერდი 192-193: „... ბასილიმ, ბერძენთა მეფემ, გამოიძახა მხედართმთავარი თორნიკე, წარმოშობით ქართველი, ბერი წმინდა მთიდან (ათონი), და ტაოს კურაპალატ დავით¬თან გაგზავნა; და დაპირდა ქალდოი-არიაის მიცემას (კლისურ¬თან) ერთად, ჩორმაირს, კარინს, ბასიანს და ციხე სევუკს, – რაც მისცა კიდევაც, – თუ დავითი დასახმარებლად ჯარს გამოუგ-ზავნიდა. დავით¬მა, შეეყარა რა ქართული ჯარი ერისთავთ ერისთავის ჯოჯიკის წინამძღოლობით, ისინი თორნიკეს კვალდაკვალ გაგზავნა ტირან ბარდასთან შესაბრძოლებლად, ტაოს საზღვრებიდან დაწყე-ბული, მათ აოხრება დაუწყეს ტირანის მორჩილ ბერძენთა ქვეყანას... (იმპერა¬ტორმა ბასილიმ მისცა ფოკეს) მთელი დასავლური ბერძნული არმია და ქართულ ჯართან ერთად ორივე ბანაკი ტირან ბარდას წინააღმდეგ მიმართა”... იხ. აგრეთვე „The Cambridge Medieval History”, IV, 86 და გ. გელცერი, „ბიზანტიის პოლიტიკური ისტორიის ნარკვევი”, 100.

35. ე. თაყაიშვილი, „არქეოლოგიური ექსკურსიები”, I, 18.

36. ვ. როზენი, „იმპერატორი ვასილ ბულგართმუსვრელი”, 27 (რუს. ენაზე).

37. – ტოკარსკის დუმილი ტაო-კლარჯეთის ეპიგრაფიკაზე წინას¬წარ განზრახულად უნდა ჩავთვალოთ, რამდენადაც იგი, მისივე ცნობით, უკვე ნამყოფია ამ მხარეში და დაწვრილებითაც კი გამოუკვლევია იშხანის ტაძარი 1915 წელს. მაშასადამე, შემთხვევა მისცემია პირადად დარწმუნებულიყო იმაში, თუ რას წარმოადგენს წარწერები ტაო-კლარჯეთის ძეგლებზე.
38. დასახ.გამოცემა. „ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა”.

39. ამ მეცნიერის მრავალრიცხოვან პუბლიკაციებში, რომელმაც პირადად გამოიკვლია ტაო-კლარჯეთის ძეგლები მის მიერ ორგანი¬ზებული ექსპედიციის განმავლობაში (1903, 1907 და 1917 წლები).

40. საფუძველს მოკლებულია ტოკარსკის მტკიცება, თითქოს ოშკის წარწერა შეიცავს „პირდაპირ მითითებას იმაზე, რომ ეს ტაძარი დავითის აშენებულია (გვერდები 201-202).

დავით III აქ მესამე ადგილზეა მოხსენიებული ოშკის მშენებელთა შორის.

41. ტოკარსკის ისევ და ისევ დაუსაბუთებელი განცხადების საპირისპიროდ, თითქოსდა „ძველი ავტორების ცნობები და ძეგლებზე წარწერები ოშკის გამოკლებით, არ გვაძლევს პირდაპირ პასუხს კითხვაზე, თუ სახელდობრ რა იყო აშენებული” დავითის მიერ, ჩვენ ხაზი უნდა გავუსვათ, რომ „ქართლის მატიანე” (XI საუკუნე) ხახულის ნაგებობას კატეგორიულად მიაწერს დავითს.

42. ამგვარად, სწორი არ არის ტოკარსკის მტკიცება, თითქოს „არაპირდაპირი მონაცემების შეჯერებით სარწმუნოდ დგინდება, რომ (ტაო-კლარჯეთის – ს.ჯ.) ყველაზე შესანიშნავი ნაგებობანი დავითის მმართველობის დროს და, მაშასადამე, მისი დაკვეთით აღიმართნენ” (გვ. 202).

43. 294-ე გვერდზე ტოკარსკი წერს: ... ხელისუფლებაში დოლ¬გორუკების მოსვლის მომენტისათვის შექმნილი მდგომარეობა სომეხ ხუროთმოძღვრებს სულაც არ აგულიანებდა საზღვარგა¬რეთული ნიმუშების უბრალოდ მისაბაძად... ახალი ეროვნული დიდგვაროვ¬ნობის ჩამოყალიბების პირობებში” და ა.შ. 303-ე გვერდზე კი ნათქვამია: „ზაქარია და ივანე დოლგორუკთა მმართველობის დრო აღინიშნება ანისში ჩინებული საერო შენობების აღმართვით.

44. კ. კონსტანიანცი, მატიანე ქვებზე, გვ. 250 (სომხ. ენაზე).

45. იხ. კ. კონსტანიანცის დასახელებული გამოცემა; აგრეთვე მ.ემინი „სომხური წარწერები ყარსში, ანისში და მის მიდამოებში”. მოსკოვი, 1881.

46. ვ. ბარტოლდი. „სპარსული წარწერა ანისის მეჩეთზე მანუჩზე, სანკტ-პეტერბურგი, 1911, გვ. 7 (რუს. ენაზე).

47. მ. ემინი, დასახელებული გამოცემა, 7 - ჩვენ აქ საკუთარ თარგმანს ვიძლევით, რადგანაც ემინის თარგმანი უზუსტოა (ს.ჯ.).

48. თომა მეწოფელი, სომხური ტექსტი ქართული თარგმანი¬თურთ, შესავალი წერილი და კომენტარი დაურთო პროფ. ლ.მელიქ¬სეთ-ბეგმა, თბილისის უნივერსიტეტის გამოცემა, 1937 წ.

 
დამოწმებული სამეცნიერო ლიტერატურა და წყაროები:

1. ... „604/5 წლებამდე მცხეთის ჯვრის მშენებლობის დასრულე¬ბაზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია. ქრონიკების დამოწმებები და შემკუ¬ლობის ხასიათი უფლებას გვაძლევს მისი დამთავრების თარიღი VII საუკუნის ოცდაათიან წლებამდე გადავწიოთ...” წერს ტოკარსკი 92-ე გვერდზე.

2. მატიანე ქვებზე შეადგინა კ. კონსტანიანცმა, სანკტ-პეტერ¬ბურგი, გვ. 58 (სომხურ ენაზე).

3. ს. ჯანაშია – „იბერიის (ქართლის) სამეფოს პოლიტიკური გეოგ¬რაფიისათვის უძველეს პერიოდში” – საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემისი მოამბე, 1942, N 7.

4. Annales, XIII, 37.

5. De bello Gothico, VIII, 2.

6. კონსტანტინე პორფიროგენეტის თხზულებანი: „თემთა შესახებ” (De thematibus) და „ხალხთა შორის” (De administrando imperio). გ. ლასკინის წინასიტყვაობით, მოსკოვი, 1899. თავი 45, გვერდი 167; იქვე, გვერდი 168.

7. „გეოგრაფიის” ტექსტი წარმოდგენილია რამდენიმე რედაქ¬ციით. იხ. მაგალითად „სომხეთის გეოგრაფია” VII საუკუნისა ქრისტეს დაბადებიდან (მიეწერება მ. ხორენაცს), ტექსტი და თარგმანი”... ქ. პატკანოვის გამოცემა, სანკტ-პეტერბურგი, 1877, გვერდები – 38-40 და 16-17 (ტექსტი); Géographie de Moïs de Goréne d’aprés Ptolémée, ed. p. A. Soukry, Ven., 1881, pp. 37-39.

8. სომხეთის დიდი ვარდაპეტის ღევონდის ისტორია. სანკტ-პეტერბურგი, 1887, გვ. 168 (სომხ. ენაზე).

9. იქვე.

10. „მოვსეს ხორენაცი – სომხეთის ისტორია, ახალი თარგმანი მ. ემინისა”, მოსკოვი, 1893, გვ. 133.

11. ნ. ადონცი. „სომხეთი იუსტინიანეს ეპოქაში”, სანკტ-პეტერბურგი, 1908, გვ. 402-404 (რუს. ენაზე).

12. „მოვსეს ხორენაცი – სომხეთის ისტორია, ახალი თარგმანი მ. ემინისა”, მოსკოვი, 1893, გვ. 36-37; – მოვსეს ხორენაცი – სომხეთის ისტორია, 1913, გვ. 89 და 108.

13. იქვე, ახალი თარგ. გვ. 89 და 108.

14. იქვე, წიგნი II, თავი 3; სომხ. ტექსტი, ციტ. გამოც. გვ. 104-105.

15. გიორგი მერჩულე, „ცხოვრება წმ. გიორგი ხანძთელისა”, აკად. ნ. მარის გამოცემა, სანკტ-პეტერბურგი, 1911. ნ. მარის მიერ ამ ადგი¬ლის შესრულებული რუსული თარგმანი ნაკლებად ზუსტია, გვ.96).

16. მერჩულე, გვ. იბ და 92.

17. მერჩულე, გვ. 148-149.

18. დასახ. გამოც. გვ. 155-157.

19. იოანე კათალიკოსი დრასხანაკერტეცი – სომხეთის ისტორია, 1912, გვ. 144-310 (სომხ. ენაზე).

20. იქვე, გვ. 185 (სომხ. ენაზე).

21. იქვე, გვ. 207-208.

22. იქვე, გვ. 214-215.

23. იქვე, გვ. 297-316.

24. კონსტანტინე პორფიროგენეტის დასახ. გამოც. გვ. 172.

25. იქვე, გვ. 164-165.

26. M. Brosset, „Inscriptions géorgiennes...” სანკტ-პეტერბურგი, 1864, გვ. 7.

27. თ. ჟორდანია, „ქრონიკები”... I, 95.

28. მსოფლიო ისტორია, სანკტ-პეტერბურგი, 1885, გვ. 275.

29. ისტორია, 1912, გვ. 19, 3, 22 (სომხ. ენაზე) – თუმცა სტეფანოს ტარონეცი, დავითს, ჩვეულებრივ, „ტაოს კურაპალატს” ან „დიდ კუროპალატს” უწოდებს, მაგრამ არავითარი ეჭვს არ ბადებს, რომ დავითი სწორედ ქართველი მთავარია, სტეფანოსი, მაგალითად, როდესაც დავითის ომებზე ამდენს მოგვითხრობს, მის ჯარებს მოიხსენიებს,როგორც მხოლოდ „ქართულ ჯარს” და თანაც მრავალ¬ჯერ. ერთ შემთხვევაში, წიგნი III, თავი XI, სტეფანოსი ხლათის კედლებთან (ვანის ტბის პირას) მომხდარ ინციდენტზე ყვება, როცა ამ ქალაქის მოალყე დავით კურაპალატის ჯარმა სომხური ეკლესიები და არქიეპისკოპოსის სასახლე გაიხადა თავლებად და სადგომებად: „ტაჯიკები ქალაქის კედლებიდან ყვიროდნენ: „თქვენ, ქრისტიანები, ასე ექცევით ქრისტიანულ სალოცავს?” ქართველები პასუხობდნენ: „ჩვენ ერთნაირად ვეპყრობით სომხურ ეკლესიას და თქვენს მეჩეთს!” სტეფანოსი ფიქრობს, რომ ამის გამო ქართველებს ღვთის რისხვა დაატყდათ: ისინი მუსულმანებთან დამარცხდნენ (დასახელებული გამოცემა, გვ. 268).

30. Migne, II col. 164.

31. Epit, hist., I, lib. XVII cap VII.

32. M. Brosset, „Additions et éclaircissemens...” გვ. 176.

33. „ქრონიკები”, I, გვ. 107-108.

34. დასახელებული გამოცემა, გვერდი 192-193: „... ბასილიმ, ბერძენთა მეფემ, გამოიძახა მხედართმთავარი თორნიკე, წარმოშობით ქართველი, ბერი წმინდა მთიდან (ათონი), და ტაოს კურაპალატ დავით¬თან გაგზავნა; და დაპირდა ქალდოი-არიაის მიცემას (კლისურ¬თან) ერთად, ჩორმაირს, კარინს, ბასიანს და ციხე სევუკს, – რაც მისცა კიდევაც, – თუ დავითი დასახმარებლად ჯარს გამოუგზავნიდა. დავითმა, შეეყარა რა ქართული ჯარი ერისთავთ ერისთავის ჯოჯიკის წინამძღოლობით, ისინი თორნიკეს კვალდაკვალ გაგზავნა ტირან ბარდასთან შესაბრძოლებლად, ტაოს საზღვრებიდან დაწყებული, მათ აოხრება დაუწყეს ტირანის მორჩილ ბერძენთა ქვეყანას... (იმპერატორმა ბასილიმ მისცა ფოკეს) მთელი დასავლური ბერძნული არმია და ქართულ ჯართან ერთად ორივე ბანაკი ტირან ბარდას წინააღმდეგ მიმართა”... იხ. აგრეთვე „The Cambridge Medieval History”, IV, 86 და გ. გელცერი, „ბიზანტიის პოლიტიკური ისტორიის ნარკვევი”, 100.

35. ე. თაყაიშვილი, „არქეოლოგიური ექსკურსიები”, I, 18.

36. ვ. როზენი, „იმპერატორი ვასილ ბულგართმუსვრელი”, 27 (რუს. ენაზე).

37. – ტოკარსკის დუმილი ტაო-კლარჯეთის ქართულ ეპიგრა¬ფიკაზე წინასწარ განზრახულად უნდა ჩავთვალოთ, რამდენადაც იგი, მისივე ცნობით, უკვე ნამყოფია ამ მხარეში და დაწვრილებითაც კი გამოუკვლევია იშხანის ტაძარი 1915 წელს. მაშასადამე, შემთხვევა მისცემია პირადად დარწმუნებულიყო იმაში, თუ რას წარმოადგენს წარწერები ტაო-კლარჯეთის ძეგლებზე.

38. დასახ.გამოცემა. „ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა”.

39. ამ მეცნიერის მრავალრიცხოვან პუბლიკაციებში, რომელმაც პირადად გამოიკვლია ტაო-კლარჯეთის ძეგლები მის მიერ ორგანი¬ზე¬ბული ექსპედიციის განმავლობაში (1903, 1907 და 1917 წლები).

40. საფუძველს მოკლებულია ტოკარსკის მტკიცება, თითქოს ოშკის წარწერა შეიცავს „პირდაპირ მითითებას იმაზე, რომ ეს ტაძარი დავითის აშენებულია (გვერდები 201-202).

41. ტოკარსკის ისევ და ისევ დაუსაბუთებელი განცხადების საპირისპიროდ, თითქოსდა „ძველი ავტორების ცნობები და ძეგლებზე წარწერები ოშკის გამოკლებით, არ გვაძლევს პირდაპირ პასუხს კითხვაზე, თუ სახელდობრ რა იყო აშენებული” დავითის მიერ, ჩვენ ხაზი უნდა გავუსვათ, რომ „ქართლის მატიანე” (XI საუკუნე) ხახულის ნაგებობას კატეგორიულად მიაწერს დავითს.

42. ამგვარად, სწორი არ არის ტოკარსკის მტკიცება, თითქოს „არაპირდაპირი მონაცემების შეჯერებით სარწმუნოდ დგინდება, რომ (ტაო-კლარჯეთის – ს.ჯ.) ყველაზე შესანიშნავი ნაგებობანი დავითის მმართველობის დროს და, მაშასადამე, მისი დაკვეთით აღიმართნენ” (გვ. 202).

43. 294-ე გვერდზე ტოკარსკი წერს: ...ხელისუფლებაში დოლგო¬რუკების მოსვლის მომენტისათვის შექმნილი მდგომარეობა სომეხ ხუროთმოძღვრებს სულაც არ აგულიანებდა საზღვარგა¬რეთუ¬ლი ნიმუშების უბრალოდ მისაბაძად... ახალი ეროვნული დიდგვაროვ¬ნობის ჩამოყალიბების პირობებში” და ა.შ. 303-ე გვერდზე კი ნათქვამია: „ზაქარია და ივანე დოლგორუკთა მმართველობის დრო აღინიშნება ანისში ჩინებული საერო შენობების აღმართვით.

44. კ. კონსტანიანცი, მატიანე ქვებზე, გვ. 250 (სომხ. ენაზე).

45. იხ. კ. კონსტანიანცის დასახელებული გამოცემა; აგრეთვე მ.ემინი „სომხური წარწერები ყარსში, ანისში და მის მიდამოებში”. მოსკოვი, 1881.

46. ვ. ბარტოლდი. „სპარსული წარწერა ანისის მეჩეთზე მანუჩზე, სანკტ-პეტერბურგი, 1911, გვ. 7 (რუს. ენაზე).

47. მ. ემინი, დასახელებული გამოცემა, 7 - ჩვენ აქ საკუთარ თარგმანს ვიძლევით, რადგანაც ემინის თარგმანი უზუსტოა (ს.ჯ.).

48. თომა მეწოფელი, სომხური ტექსტი ქართული თარგმანი¬თურთ, შესავალი წერილი და კომენტარი დაურთო პროფ. ლ.მელიქსეთ-ბეგმა, თბილისის უნივერსიტეტის გამოცემა, 1937 წ.




KavkazPlus

წაკითხულია : 208