ანალიტიკა

„სამეფო კარის თამაშები“ და ირანის ისლამური რესპუბლიკის სამომავლო გზის არჩევა

19.01.23 14:00


ვიდრე ირანში საპროტესტო აქციები მიმდინარეობს და მსოფლიო საზოგადოებას აინტერესებს, შეძლებს თუ არა ამჟამინდელი ხელმძღვანელობა ძალაუფლების შენარჩუნებას, ამ როლზე პოტენციური პრეტენდენტები "დათვის ტყავს იყოფენ, რომელიც ჯერ არ მოუკლავთ". რამოდენიმე დღის წინ ნადირ შაჰ აფშარის შთამომავალმა რეზა ხაზლი-აფშარმა (სპარსეთის შაჰი 1736-1747 წლებში, აფშართა დინასტიის დამაარსებელი) თავი წარადგინა ირანის მომავალი ტახტის მემკვიდრედ და მისი ვაჟი, უფლისწული არია ტახტის მემკვიდრედ გამოაცხადა.  ტახტზე პრეტენზია გამოთქვა ასევე აჰმედ შაჰ ყაჯარის (ირანის უკანასკნელი შაჰი ყაჯართა დინასტიიდან) ერთ-ერთმა ვაჟმა, ბაბეკ მირზა ყაჯარმა.

 

ფეჰლევიანების ოჯახი ასევე არასოდეს მალავდა მოლას დამხობისა და ირანში ხელისუფლებაში მოსვლის სურვილს. მაგალითად, ფეჰლევების დინასტიიდან ირანის უკანასკნელი შაჰის, მოჰამედ რეზა ფეჰლევის უფროსი ვაჟი რეზა ფეჰლევი აშკარად ხედავს საკუთარ თავს ტახტის მემკვიდრედ. ამრიგად, დღემდე 3 ოჯახმა გამოაცხადა თავი ირანის მომავალი ტახტის მემკვიდრედ - აფშარები, ყაჯარები, ფეჰლევიანები.

 

ბევრი ანალიტიკოსის აზრით, ირანში მონარქიის აღდგენის შანსები მცირეა, თუმცა ძალიან სიმბოლურია, რომ ტახტზე უფლება გამოაცხადა სამმა დინასტიურმა ოჯახმა, რომლებიც ოდესღაც მართავდნენ ქვეყანას. მაშინაც კი, თუ ესა თუ ის დინასტია საბოლოოდ არ მოვა ხელისუფლებაში, ირანულ საზოგადოებაში მისი წარმომადგენლების „პრეფერენციები“ ბევრს მეტყველებს. კერძოდ, როგორ ხედავენ მისი მოქალაქეები ირანის მომავალს.

 

ფაქტია, რომ თითოეული დინასტიის მმართველობა რადიკალურად განსხვავდებოდა როგორც მიზნებითა და ამოცანებით, ასევე ძალაუფლების მწვერვალის „ეთნიკური კომპონენტით“.

 

ყაჯარები და აფშარები წარმოშობით თურქები იყვნენ და არათუ არ ამცირებდნენ თავიანთ თურქულ იდენტობას, არამედ ამაყობდნენ ამით. სწორედ თურქული იდენტობის აღორძინებაზეა დღეს მოთხოვნა ირანის ისლამური რესპუბლიკის ბევრ პროვინციაში. ზოგიერთი შეფასებით, ფაქტობრივად, წარმოშობით თურქები დღეს ირანის ისლამური რესპუბლიკის მოსახლეობის ნახევარს შეადგენენ და დაახლოებით 40% ეთნიკური აზერბაიჯანელები არიან.

 

იმავდროულად, ბოლო მმართველი ფეჰლევიანთა დინასტია, რომელიც ხელისუფლებაში 1925 წელს მოვიდა ბრიტანელების დახმარებით (და შესაბამისად იმთავითვე გარედან იყო მართვადი), ეყრდნობოდა სპარსულ ნაციონალიზმს და თურქი ხალხების ეროვნული იდენტობის ჩახშობას. დიდწილად იმიტომ, რომ ირანის თურქები, მათ შორის აზერბაიჯანელები, მხარს უჭერდნენ ისლამურ რევოლუციას და აიათოლაების ხელისუფლებაში მოსვლას, როგორც „მცირე ბოროტებას“ შაჰის დროინდელთან შედარებით, როცა თურქების ღია დისკრიმინაციას ეწეოდნენ.

 

არც ახალ ხელისუფლებას შეუცვლია ძველი პოლიტიკური გეზი, რომელიც ფეჰლევენურ, სპარსული ნაციონალიზმში მდგომარეობდა. დაიწყო მისი დანერგვა სხვა მეთოდებით, რელიგიური საფარის ქვეშ.

 

თუ ირანში მიმდინარე საპროტესტო აქციები ხელისუფლების შეცვლას გამოიწვევს, მაშინ კვლავ აქტუალური გახდება თურქი ხალხების, პირველ რიგში, აზერბაიჯანელების უფლებებისა და თვითშეგნების საკითხი.  აი, ფეჰლევიანების დინასტიის აღდგენის მომხრეები უბრალოდ „კარგავენ ქულებს“ იმის გამო, რომ ქვეყნის აზერბაიჯანული მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი, სავარაუდოდ, წინააღმდეგი იქნება ამგვარი აღდგენისა და სპარსულ ნაციონალიზმზე ფსონის დადებაზე. ანალოგიურად, ნებისმიერ მთავრობას, რომელიც არ უსმენს დღევანდელი ირანის ისლამური რესპუბლიკის თურქი ხალხების მისწრაფებებს, პრობლემები შეექმნება ქვეყნის ერთიანობის შენარჩუნებაში.

 

თუმცა, ყაჯარებსა და აფშარებს შორის ფუნდამენტური განსხვავებაც არსებობს, მიუხედავად ორივე დინასტიის თურქული (აზერბაიჯანული) წარმოშობისა.

 

ყაჯარები წარმოადგენენ დინასტიას ყოფილი ძლიერი სეფიანთა იმპერიის დაკნინების დროიდან (სხვათა შორის, ამ ასევე თურქული დინასტიის შთამომავლები ახლაც ცოცხლობენ, მაგრამ მათ ტახტზე პრეტენზია ჯერ არ გამოუთქვამთ). შემთხვევითი არ არის, რომ ყაჯართა დინასტიიდან აღა მუჰამედ ხანის პირველი შაჰის ერთ-ერთი ბოლო ლაშქრობა აღმოსავლეთ საქართველოს (ქართლი და კახეთი) წინააღმდეგ განხორციელდა, რათა ქართლ-კახეთის მმართველი ერეკლე II-სთვის, როგორც სეფიანთა ყოფილი ვასალისთვის,  ახალი დინასტიის – ყაჯარების უფლებების აღიარება ეიძულებინა.

 

  მიუხედავად კრწანისის ბრძოლაში აღა მაჰმად ხანის გამარჯვებისა, ეს ლაშქრობა წარუმატებლად უნდა იქნას მიჩნეული - აღმოსავლეთ საქართველოს მბრძანებელმა არ აღიარა აღა მუჰამედ ხანის უფლებები „პანირანულ“ ტახტზე. კურულთაიმ მუღანის სტეპები (სადაც აღა-მაჰამედ ხანი 1796 წელს შაჰად გამოცხადდა) გაიარა საქართველოსა და ჩრდილოეთ აზერბაიჯანის რიგი სახანოების უფლებამოსილი წარმომადგენლების გარეშე, რის შედეგადაც ყაჯარების დინასტიის „იმპერიული ლეგიტიმაცია“ იმთავითვე ეჭვქვეშ დადგა. მომავალში, ახალი დინასტიის საქმეები ცუდად წარიმართა. თავად აღა-მაჰმად შაჰი მოკლეს შუშაში 1797 წელს (სადაც მოაწყო ლაშქრობა ყარაბაღის სახანოს დასამორჩილებლად).

 

XIX საუკუნის დასაწყისში, რუსეთის იმპერიის გაფართოებასთან ერთად, ყაჯართა სახელმწიფომ დაკარგა ჩრდილოეთ აზერბაიჯანის უმეტესი ნაწილი, ხოლო 1827 წელს ირევნის სახანო. ყაჯარების შემდგომი, თითქმის ერთსაუკუნოვანი მმართველობა იყო ქვეყნის დაკნინებისა და სხვა ძალებზე დამოკიდებულების პერიოდი, იქამდე, რომ მე-20 საუკუნის დასაწყისში სპარსეთი (როგორც ქვეყანას მაშინ ეძახდნენ) დაყოფილი იყო რუსული და ინგლისური გავლენის ზონები და რუსეთში რევოლუციის შემდეგ, ფაქტობრივად, იგი სრულად მოექცა ბრიტანული გავლენის ზონაში.

 

ცხადია, ყაჯარები და მათი ეპოქა ირანის ხალხებში უფრო დაკნინებასა და დამარცხებას უკავშირდება, ვიდრე გამარჯვებებს, რასაც აფშარებზე ვერ ვიტყვით.

 

ნადირშაჰ აფშარი ისტორიაში შევიდა, როგორც ირანის უდიდესი მმართველი, რომელმაც შექმნა "მსოფლიო დონის" იმპერია და მოღალატეობრივად მოკლეს მისი მმართველობის ზენიტში. უფრო მეტიც, ნადირშაჰი იყო ერთადერთი, რომელიც ცდილობდა შეერიგებინა თავის სახელმწიფოში შიიტები და სუნიტები, რითაც დაძლია მუსლიმურ სამყაროში "გარიყულის" პოზიცია, რომელიც საუკუნეების მანძილზე პრობლემას წარმოადგენდა სეფიანთა შიიტური სახელმწიფოსთვის.

 

ნადირშაჰის ძალაუფლება ვრცელდებოდა არა მარტო თანამედროვე ირანზე, არამედ კავკასიის უმეტეს ნაწილზე, ცენტრალურ აზიაზე, ერაყზე, ავღანეთსა და ჩრდილოეთ ინდოეთის ნაწილზე. ანუ აფშართა დინასტია უფრო შეესაბამება „ახალი ირანის“ „იმპერიულ“ მისწრაფებებს თუ ისინი მოვლენ ხელისუფლების სათავეში.

 

აშკარაა, რომ სხვა გეოპოლიტიკურ მოთამაშეებს შეიძლება ჰქონდეთ სრულიად განსხვავებული ხედვა ირანის ისლამური რესპუბლიკის მომავლის შესახებ და ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ისინი კმაყოფილი იქნებიან "ახალი ნადირ შაჰის" გამოჩენით "აფშართა დიდებულების აღორძინების" დროშის ქვეშ. თუმცა, ახალ გეოპოლიტიკურ რეალობებზე დაყრდნობით, საჭიროა ყურადღებით დავაკვირდეთ ნადირ შაჰის აშენებულ იმპერიას. ყოველივე ამის შემდეგ, მან შედეგად დაიწყო ევრაზიის ძირითადი სახმელეთო მარშრუტების კონტროლი.

 

თანამედროვე ირანი ცდილობს „ახალ ტრანსევრაზიულ გზებს“ „მოერგოს“ . მაგრამ მისი იდეოლოგიური იზოლაცია და ფაქტობრივად არამეგობრული დამოკიდებულება თურქი მეზობლების მიმართ ამჟამად აფერხებს ამას.

 

ახალი რეალობიდან გამომდინარე, ირანის ისლამური რესპუბლიკის ისეთი ტრანსფორმაცია შეიძლება იყოს პერსპექტიული, რომლის დროსაც იგიმეზობლებისთვის  „ღიაა“ სუვერენიტეტის დაკარგვისა და სხვებზე „ვასალური დამოკიდებულების“ გარეშე. ამ შემთხვევაში მასში შემავალი ხალხების თვითმყოფადობის შენარჩუნების საკითხი მოხსნილია, მაგრამ წარმოიქმნება ირანის ფარგლებს გარეთ ეკონომიკური და კულტურული გავლენის გავრცელების წინაპირობები. მაგრამ უკვე სამხედრო გაფართოების გარეშე.

 

თუ თეირანი „პირს იბრუნებს“ თურქი ხალხებისა და მის გარშემო არსებული თურქული ქვეყნებისკენ და შესთავაზებს „ახალ საზოგადოებას“, რომელიც დაფუძნებულია მშვიდობიან ურთიერთქმედებასა და კულტურულ თანაარსებობაზე, მაშინ ასეთ პოლიტიკას შეიძლება ჰქონდეს შორსმიმავალი პერსპექტივები.

 

 

ალექსანდრე ზაქარიაძე

წაკითხულია : 532


დატოვეთ კომენტარები

(გთხოვთ, კომენტარებში თავი შეიკავოთ რელიგიური, რასობრივი და ნაციონალური დისკრიმინაციის გამოხატვისაგან, ნუ გამოიყენებთ სალანძღავ და დამამცირებელ გამოთქმებს, ასევე კანონსაწინააღმდეგო მოწოდებებს.)

გამოაქვეყნეთ
დასაშვებია 512 სიმბოლოს შეყვანა

ახალი ამბები