ქართული ძეგლები დღევანდელი სომხეთის ჩრდილოეთით
29.03.23 11:40

მე-11 წითელი არმიის მიერ დამოუკიდებელი საქართველოს ოკუპაციის შედეგად (25.02.1921), კავკასიის ბიუროს ცენტრალური კომიტეტის კომუნისტური პარტიის (ბოლშევიკების) 1921 წლის 17 ივლისის გადაწყვეტილებით, ისტორიული ქვემო ქართლის სამხრეთ ნაწილის ოდითგანვე ქართული მიწები  - ლორეს მხარე, 2478 კვადრატული მეტრი ფართობით - გადაეცა სომხეთის საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკას.

 

ეს რეგიონი, სომხეთის ამჟამინდელი ჩრდილოეთი ნაწილი - (ლორის და ნაწილობრივ ტავუშის გუბერნიები), გაჯერებულია ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლებით. განსაკუთრებით შემორჩენილია XII-XIII საუკუნეების სამონასტრო და საეკლესიო ნაგებობები. მაგრამ ამ სტატიაში განხილვის საგანია მხოლოდ სამი ძეგლი, რომელთა შორის ახტალის სამონასტრო კომპლექსი გამოირჩევა. ახტალა ანუ ახალი სომხური სახელწოდება პტგახანკი მდებარეობს მდინარე დებედას ხეობაში, საქართველო-სომხეთის სახელმწიფო საზღვრიდან 20 კმ-ში.

 

ეს ტერიტორია ასევე ცნობილია სპილენძის მაღაროებით. მონასტერსა და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე განლაგებულია 4 ეკლესია. წმინდა ღვთისმშობლის მთავარი ტაძარი ციხის გალავნის ნანგრევებით შემოღობილ კლდოვან პლატოზე მდებარეობს. დასავლეთის შესასვლელიდან ჩანს ნაცრისფერი ქვისგან ნაგები ოდესღაც დიდებული ნაგებობა ჩანგრეული გუმბათით.  XV-III საუკუნეების ცნობილი ქართველი ისტორიკოსი და გეოგრაფი ვახუშტი ბატონიშვილი (ბაგრატიონი) თვლიდა, რომ ღვთისმშობლის ტაძარი აღმართა ვახტანგ გორგასალმა (იბერიის მეფე, ქართული სახელმწიფოებრიობის ერთ-ერთი დამაარსებელი და თბილისის დამფუძნებელი - რედ.) როგორც ქვეყნის საეპისკოპოსო ეკლესია.

 

 

XIII საუკუნის სომეხი ისტორიკოსის კირაკოს განძაკეცის ცნობით, ივანე მხარგრძელი გარდაიცვალა 1227 წელს და დაკრძალეს პტგახანქში (ახტალაში), მის მიერვე აშენებული ეკლესიის შესასვლელთან. მართლაც, ახტალის ტაძრის დასავლეთ კარიბჭეს სამხრეთ ნაწილში, რომელიც ივანე მხარგრძელისა და მისი ვაჟის ავაგას (+1250) სამარხია, პატარა სამლოცველო უერთდება.

 

მაგრამ დავუბრუნდეთ ახტალის სამონასტრო კომპლექსის მთავარ ტაძარს, რომელიც XIII საუკუნის დასაწყისშია აღმართული. ტაძრის ოთხივე ფასადს ამშვენებს მონუმენტური ჯვრები, რაც სახასიათოა XII-XIII საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრებისთვის - ამ პერიოდის ქართული ტაძრების: იკორთას, ბეთანიას, ქვათახევის, ფიტარეთის, ხუჯაბის და სხვ.

 

მსგავსი ფასადური მონუმენტური ჯვარი პირველად გვხვდება სამთავისის საეპისკოპოსო ტაძრის აღმოსავლეთ კედელზე (1030 წ.), ხუროთმოძღვარი და იმავდროულად სამთავისის ეპისკოპოსი გახლავთ ილარიონ ყანჩაველი, რომელმაც ეს უზარმაზარი ჯვარი, ცხოველსმყოფელი ჯვარი, „მიაყრდნო" შეერთების ღერძს და მოათავსეთ იგი საკურთხევლის ღიობის ზემოთ. იმავე ფასადზე ორი პატარა ჯვარი განასახიერებს გოლგოთას, სადაც ჯვრები აღმართეს მაცხოვრისა და მძარცველების ჯვარცმის მიზნით; შეერთების ღერძის ქვედა ნაწილში წარმოდგენილი რომბები, რომლებიც უკვდავებისა და მარადისობის სიმბოლოა, ამ მონუმენტურ მაცოცხლებელ ჯვარს განსაკუთრებულ სემანტიკურ დატვირთვას ანიჭებს.

 

მსგავსი, მხოლოდ გარკვეულწილად გამარტივებული კომპოზიციაა წარმოდგენილი ახტალის მონასტრის მთავარი ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადზე. აქ კი შეერთების ღერძზე შემოვლებულია ორ უზარმაზარი რომბი, შემდეგ გამოკვეთს საკურთხევლის ინკრუსტირებულ ღიობს და ჩარჩოსებრ არშიას ავლებს უზარმაზარ ჯვარს. სამთავისისგან განსხვავებით აქ უფრო პატარა ჯვრები არ არის წარმოდგენილი. ეკლესიის კარიბჭისა და ღიობების კიდეები უხვად არის მორთული ჩანართებით, სადაც დომინირებს სტილიზებული ყვავილოვანი ორნამენტის სხვადასხვა ვარიაციები სხვადასხვა ფოთლებისა და ღეროების სახით, რაც მიანიშნებს ქვაზე კვეთის ქართულ ხელოვნებაზე.

 

ღვთისმშობლის მთავარი ტაძარი ჯვარ-გუმბათოვანი ნაგებობაა. ხუროთმოძღვრული თვალსაზრისით ის უფრო ბეთანიის, ქვათახევისა და ფიტარეთის გუმბათოვანი ტაძრების ჯგუფს მიეკუთვნება და მათ შორის ყველაზე დიდი ნაგებობაა. ტაძრის შემოურჩენელი გუმბათი ეყრდნობოდა საკურთხევლის წინამორბედ პილასტრებსა და დასავლეთით განლაგებულ ორ რვაკუთხა სვეტს. ტაძარი განსაცვიფრებელია შესანიშნავი კედლის ხელოვნებით. ფრესკების ფონი ლაჟვარდოვანია, რაც მოგვაგონებს ყინწვისის მონასტრის ცნობილ მხატვრობას (შიდა ქართლი). ფრესკების აღწერა ქართულადაა შესრულებული. საკურთხევლის აფსიდაში წარწერები ბერძნულია.

 

კონქში გამოსახულია ღვთისმშობელი ყრმა იესოსთან ერთად ტახტზე, მის ქვეშ არის საიდუმლოთა ზიარების სრული კომპოზიცია, კომპოზიციის ასლი (1929) ეკუთვნის ცნობილი მხატვარს ტატიანა შევიაკოვას და ინახება საქართველოს ეროვნული მუზეუმის შ.ამირანაშვილის სახელობის ხელოვნების მუზეუმი. ზიარების სცენის ქვეშ ეკლესიის წმინდა მამები ორ რეგისტრში არიან წარმოდგენილი, მათ შორის სომხეთის განმანათლებელი წმინდა გრიგოლ პართიელი. წმიდა მოწამე გრიგოლის ხსენების დღეს მართლმადიდებელი ეკლესია 30 სექტემბერს (13 ოქტომბერს ნ.ს.) აღნიშნავს. მართლმადიდებლური ეკლესიის ყველაზე პატივცემულ წმინდა მამათა შორის წმინდა გრიგოლის გამოსახულება ქართველი ბერების პატივისცემის ნიშანია მათთან ერთად მოღვაწე მართლმადიდებელი მოძმე-სომხების მიმართ, რომელთა საეკლესიო ენა ქართული იყო.

 

 

ტაძრის დასავლეთ კედლის ქვედა ნაწილში გამოსახულია ქართველთ განმანათლებელი, მოციქულთა სწორი წმინდა ნინო, საქართველოს სამონასტრო ცხოვრების ფუძემდებლები, დიდი ქართველი წმინდანები: იოანე ზედაზნელი, შიო მღვიმელი თავის მოწაფე ევაგრესთან, ილარიონ ქართველთან, ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელებთან (სვიატოგორცი).

 

ახტალის კედლის მხატვრობა XIII საუკუნეშია შესრულებული და მასზე აშკარად ჩანს სხვადასხვა დროს მოხატული რამდენიმე მხატვრის შემოქმედების კვალი. უძველესი ფენა - ქვედა რეგისტრის მოხატულობა - სამხრეთი და ჩრდილოეთი ნავები - XIII საუკუნის I ნახევარს განეკუთვნება; საკურთხევლის აფსიდის მოხატულობა, სამხრეთის და ჩრდილოეთის ნავების ზედა რეგისტრი XIII საუკუნის შუა პერიოდს განეკუთვნება, ხოლო ტაძრის დასავლეთი კედელი XIII საუკუნის მეორე ნახევარშია მოხატული.

 

 

ახტალის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ტაძრის იატაკზე შემორჩენილია საფლავის ქვები XIX საუკუნის გახუნებული ქართული წარწერებით. XIX საუკუნის შუა ხანებიდან საფლავის ქვებზე წარწერები რუსულ ენაზეც გვხვდება. ყურადღებას იქცევს ქართული „მხედრული“ ანბანით შესრულებული ნატიფი წარწერები მარმარილოს ფილებზე. ეპიტაფიებში ძირითადად მოხსენიებულია ადგილობრივი თავადები მელიქიშვილები და მათი ცოლები: თეიმურაზ მელიქიშვილის ცოლი თამარ მზეჭაბუკის ასული ჯავახიშვილი (+1802), თავადის ქალი თამარ მელიქიშვილი-ჩოლოყაშვილი (+1885), პრაპორშჩიკი ალექსანდრე იოსიფოვიჩ მელიქიშვილი (+1847) თავადი ნიკოლოზ ივანეს ძე მელიქიშვილი (+1894) , გიორგი დავიდის ძე გოგობერიძე (+1893) და სხვ.

 

ამავე ტაძარში ინახება ქვა ჯვრის რელიეფური გამოსახულებით და XIII საუკუნის ექვსსტრიქონიანი „ასომთავრული“ წარწერა  ჯვრის სახელოებზე: „ქრისტეს ძალა აქაურობის მაშენებელთა: მიუტევე შეცოდებანი თვისნი დემეტრეს, გიორგის და სვიმეონს, უფალო."

 

მონასტერში, ღვთისმშობლის ტაძრის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, რამდენიმე მეტრის მოშორებით დგას დიდი სატრაპეზო, რომლის სამხრეთ კედლის მეორე სართულზე ორნამენტირებული შესასვლელი კარია. სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში დგას დარბაზული ეკლესია, რომლის ხუროთმოძღვრება და მორთულობა წმინდა ქართულია და XIII საუკუნით თარიღდება. XIX საუკუნეში ეკლესია გარედან აღადგინეს, შიგნიდან შელესეს. გალავნის ვერანდა რთული ნაგებობაა და, სავარაუდოდ, სასახლის ნაწილია, რომლისგანაც შემორჩენილია დიდი ოვალური კამარებიანი დარბაზი.

 

მონასტრის ჩრდილოეთით მდებარე გორაზე დგას მოციქულთა სახელობის დარბაზული ეკლესია, რომლის დასავლეთ კარიბჭის ზემოთ ამოტვიფრულია ანბანით ათსტრიქონიანი გადაბმული „ასომთავრული“ წარწერა. წარწერაში მოხსენიებულია ახტალის იღუმენი პეტრე, რომელმაც პირადად და თავისი ძმისშვილის ილარიონის დახმარებით ააგო აღნიშნული სამლოცველო - ავაგ ათაბაგის საკურთხეველი. წარწერა თარიღდება 1242-1250 წლებით. ამ ეკლესიის გარშემო სასაფლაოა. მე-19 საუკუნის შემორჩენილი საფლავის ქვაზე „მხედრული“ წარწერით  მოიხსენება დიმიტრი იორდანეს ძის მეუღლე, მარიამ ასლანის ასული კოჭლამაზაშვილი, რომელიც ამ ცვალებადმა წუთისოფელმა ქმარსა და ექვს ვაჟს დააშორა.

 

სოფელ ახტალის ერთ-ერთ უბანში, მონასტერსა და მოციქულთა ეკლესიას შორის არის ყოვლადწმიდა სამების ეკლესია, რომელიც შედგება ორი ნაწილისაგან - სამლოცველო და დარბაზული ეკლესია, შემდგომში სომხურ მონოფიზიტურ ლიტურგიაზე მორგებული. საკურთხეველში დატანილია ქვებით შესრულებული სატრაპეზო XIII საუკუნის ქართული ორნამენტით, დასავლეთ მინაშენის თაღზე ამოტვიფრული ასომთავრული წარწერა: „წმიდა მამები ლოცულობენ ცოდვილი მონისთვის, მოსე კანდელაკისთვის“ (XIII საუკუნე). აქვე უნდა იყოს საფლავის ქვები XIII-XIV საუკუნეების ქართული წარწერებით.

 

ქართველმა მეფემ ერეკლე II-მ (ირაკლი II-რედ.) XVIII საუკუნის 60-იან წლებში გუმიუშხანედან (თურქეთი) უკაცრიელ, მიტოვებულ და განადგურებულ ახტალაში გადაიყვანა 800 ბერძენი ოჯახი, რომლებსაც სპილენძის მაღაროების აღორძინება დაევალათ. 1802 წელს ბერძენ მაღაროელთა თხოვნით ბერძენი მღვდელი იოაკიმე ახტალის ეპისკოპოსად აკურთხეს. ახტალის მონასტერში ასევე შემორჩენილია იქ მოღვაწე ბერძენი სამღვდელოების საფლავის ქვები ბერძნული წარწერებით. ს.კაკაბაძის წყალობით შემორჩენილია ქართული სამონასტრო წესის ერთი ფრაგმენტის - ტიპიკონის ასლი, რომლის ორიგინალი დაიკარგა XX საუკუნის დასაწყისში. ტიპიკონი შედგენილია 1191-1212 წლებში და მასხი მოხსენიებულია მეფეთ მეფე თამარი და ივანე ათაბაგი (მხარგრძელი). ქართველ ისტორიკოსს დ.ბერძენიშვილს, ტოპონიმებისა და სხვა ისტორიული რეალობის გათვალისწინებით, ეჭვი არ ეპარება, რომ ფრაგმენტი წარმოადგენს ახტალის მონასტრის ტიპკონს.

 

ახტალადან, მდინარე დებედის ხეობის სათავეში, მარცხენა სანაპიროზე მდებარეობს ქალაქი თუმანიანი კობერის რკინიგზის სადგურით, ხოლო ქობაირის მონასტერი ამ მხარეებში მდებარე ბაზალტის კლდეებშია აგებული. ეს ტოპონიმი, სავარაუდოდ, ქართულის (ქვაბი-გამოქვაბული) და მისი სომხური ანალოგის (აირ) შერწყმადან მოდის. სახელწოდება სრულად შეესაბამება მონასტრის მდებარეობას, რომლის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში არის ღრმა გამოქვაბულები და მათ ფარდასავით ეფინება ჩამოვარდნილი ჩანჩქერი, რომელიც წარუშლელ შთაბეჭდილებას ახდენს მნახველებზე.

 

ქობაირის მონასტრის მთავარი ნაგებობა არის საკმაოდ დიდი ღვთისმშობლის სახელობის დარბაზული ეკლესია (XIII ს. 30-40 წლები), რომლის სამხრეთი კედელი კლდის პირას მდებარეობს. ჩრდილოეთის მხრიდან ეკლესიას ემოსაზღვრება კარიბჭე და მცირე სამლოცველო. ჩრდილოეთის კარიბჭის ორივე მხარეს „ასომთავრულზე“ შესრულებული შინაარსით იდენტური 2 გრძელი წარწერაა. 1276 წლით დათარიღებულ წარწერაში მოხსენიებულია შანშე მანდატურუხუცესის (მხარგრძელის) ვაჟი, ბერი გიორგი, რომელმაც ეკლესია და კარიბჭე კრამიტით დააფარა და მონასტრის საკუთრებას დაუბრუნა „უცხო თესლით“ გაძარცული მიწები (უეჭველია, რომ ამ შემთხვევაში „უცხო თესლში“ იგულისხმება სომხები ).

 

ეკლესიის კარიბჭის იატაკი და კარიბჭის ჩრდილოეთით მდებარე მიწის ნაკვეთი მოპირკეთებულია ქართული წარწერის მქონე ფილებით. ეპიტაფიები მე-13 საუკუნით თარიღდება და მას ანალოგი მნიშვნელობით არ გააჩნია. საფლავის ქვები ეკუთვნის შანშე მხარგრძელების გვარის წევრებს, მათ ქვეშევრდომებს და მონასტერში მოღვაწე სასულიერო პირებს. აქ განისვენებენ ივანე მხარგრძელისა და თამარის შთამომავლები, ვაჰრამი, ბერი გიორგი, ამ მონასტრის იკონომოსიხატები პეტრე, შალვა ეგეგომელი, დავით ლოკელი, ივანე ჭაჭაშვილი, მწიგნობართუხუცესი შანშე მათე, ივანე მეღვინეთუხუცესის ცოლი, მღვდელმონაზონი გიორგი სანანოიძე და სხვები. აღსანიშნავია ხუაშას ეპიტაფია-ლექსი შოთა რუსთაველის სტილში:

 

“გ(ა)მოვ(ე)დით სოფლის(ა)გ(ა)ნ ცოჳ-დქმნ(ი)[ლ]ნი და გამ(ო)მკრთ(ა)ლნი

გულსა ც(ე)ცხლი მ(ო)მდებია ამ(ო)მდიან პირით ალნი

დიდთა ჩ(ე)მთა შოჳებათ(ა)გ(ა)ნ დამრჩეს ჩოჴის ნაფერთ(ა)ლნი

და კ(უ)რთხ(ეუ)ლ ხ(ა)რ ქ(რისტ)ე ღ(მერ)თო შ(ე)ნ და შ(ე)ნნი სამართალნი

[ს(უ)ლსა შ]ანშ(ე)ს და ხჳაშ(ა)სა შ(ეუნდევე)ნ ღ(მერთმა)ნ.”

 

ორნამენტი ამშვენებს მთავარი ტაძრის კედლების კარიბჭესა და დარბაზს, რომელიც ხასიათდება საკურთხევლის აფსიდის ხუთი ღიობით, რომლის დეკორი, უზარმაზარ რელიეფურ ჯვართან ერთად, აღმოსავლეთის ფასადის ძირითად ელემენტს წარმოადგენს. ჩამოინგრა ეკლესიის სარდაფი და ნაწილობრივ დაინგრა სამხრეთის კედელი, რომელიც ფაქტიურად კლდის კიდეზე იყო აღმართული. საეკლესიო ორნამენტი XIII საუკუნის ქართული ტაძრების მსგავსია, თუმცა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ახტალის მაგალითზე, გარკვეული მოტივები სომხეთთან რეგიონული სიახლოვის მანიშნებელია. საკურთხევლის აფსიდის იატაკი თავდაპირველად ერთსაფეხურიანი იყო, როგორც ეს ქართულ ეკლესიებში გვხვდება, მაგრამ მოგვიანებით, როცა მონასტერი სომხებს გადაეცა, იატაკი მონოფიზიტური ეკლესიის ლიტურგიული წესისამებრ აწიეს. შედეგად, საკურთხევლის ჩრდილოეთით მდებარე სამლოცველოს შესასვლელი თითქმის ნახევრამდე დაიკეტა.

 

ტაძრის კედლის მხატვრობა მხოლოდ საკურთხეველში შემორჩა. კონქზე გამოსახულია ღვთისმშობელი და ორი მთავარანგელოზი, მათ ქვემოთ კი ზიარების სცენა, ქვედა შემთხვევაში წმინდა მამათა გამოსახულება. ფრესკებს ახლავს ქართული „ასომთავრული“ წარწერები.

 

სამლოცველოს ინტერიერშიც, რომელიც მოგვიანებით მთავარ ტაძარს ჩრდილოეთით დაემატა, ასევე ჭარბობს წარწერები და აქაც, მთავარი ტაძრის მსგავსად, ფრესკებს ქართული წარწერები ახლავს. ნახატებიდან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია და აღსანიშნავია ქტიტორის პორტრეტები ჩრდილოეთ და დასავლეთ კედლებზე, რომლებზეც გამოსახულია შანშე მხარგრძელი, მისი ცოლი ხოშა ეკლესიით ხელში და მათი შთამომავლები. ეს სამლოცველო, შანშე მხარგრძელის საგვარეულო საფლავი, სავარაუდოდ, 1162 წელს შანშეს გარდაცვალების შემდეგაა აღმართული.

 

მთავარი ტაძრის ჩრდილოეთით რამდენიმე მეტრში არის სამრეკლო-სამარხი და სატრაპეზო. სამრეკლო-სამარხის სამხრეთ კედელზე ქართულ ენაზე ვრცელი „ასომთავრული“ წარწერაა, სადაც ნათქვამია, რომ ეს ნაგებობა სამარხის ქვეშ დაუდგეს შანშე მხარგრძელის ვაჟს და მის მეუღლეს ვანენს.

 

ქობაირიდან გადავდივართ ჰნევანქის მონასტერში, რომელიც მდებარეობს უძველესი დასახლებული პუნქტის ლორეს აღმოსავლეთით, მდინარე ძორაგეტის მარჯვენა ნაპირზე, სოფელ კურანტთან. ქართველი ისტორიკოსისა და გეოგრაფის ვახუშტი ბატონიშვილის თქმით, ამ მონასტერს მაცოცხლებელი ჭეშმარიტი სვეტი ჰქვია და უკვე მე-18 საუკუნეში სომხებს გადაეცა. სახელწოდება ჰნევანქ - ჰუნე ვანკი სომხური და ბერძნულია, რაც მართლმადიდებელთა (ქალკედონიტთა) მონასტერს ნიშნავს.

 

ჰნევანქის სამონასტრო კომპლექსი შედგება რამდენიმე ნაგებობისგან, გუმბათოვანი ეკლესიისგან, წინამძღვრის რეზიდენციისგან, ორსართულიანი საცხოვრებლისგან, სატრაპეზოსა და სამრეკლოსაგან. თავისი ფორმებითა და ყვითელი ქვით ეკლესია შორიდან იქცევს ყურადღებას. განსაკუთრებით თვალწარმტაცია გუმბათი, რომლის ზედა ნაწილი მოქცეულია ყვითელი და შავი ქვისგან დამზადებული სამკუთხედების სარტყლით. ტრიკონქის ტიპის ეკლესია, ჯვარცმული კომბინაციის კონსტრუქცია, რომლის სამი ფრთა (აღმოსავლეთი, სამხრეთი, დასავლეთი) ნახევარწრიულად არის მომრგვალებული და კონქით დასრულებული, აღმართულია VIII-IX სს.

 

გუმბათის ლავგარდანზე ქართული „ასომთავრული“ წარწერიდან  ირკვევა, რომ ეს ტაძარი 1156 წელს განახლდა და ივანე მანდატურთუხუცესისა და ამირსპასალარის სუმბატ ორბელის მიერაა შემკული. მონასტრის ტერიტორიაზე შემორჩენილია XII-XIII სს-ის ქართული წარწერებით საფლავის ქვები, რომლებზეც მოხსენიებულია მათეს დედა (მათე-რედ.) მართა, ზეზვა, იოსები და სხვ. აღსანიშნავია, რომ ჰნევანქის მონასტერში ბოლო დროს ჩატარებული სარესტავრაციო სამუშაოების შედეგად დაზიანდა და გატყდა ქართული წარწერების მქონე საფლავის ქვები.

 

XIII საუკუნეში მაცოცხლებელი სვეტის ეკლესიას მიუერთეს სამხრეთის სამლოცველო, რომლის შესასვლელში შემორჩენილია წარწერის ფრაგმენტი „ასომთავრული“, სადაც მოხსენიებულია მანდატურთუხუცესი (სავარაუდოდ ივანე მხარგრძელი) და წინამძღვარი თეოდორე, სავარაუდოდ, ქართველი კათალიკოსი (1186-1206 წწ.).

 

ჰნევანქის სამონასტრო კომპლექსი ყოველთვის იყო მართლმადიდებლური (ქართული) მონასტერი, რასაც მოწმობს ქობაირის მონასტრის მიდამოებში აღმოჩენილი ქართული წარწერა, რომელშიც მოხსენიებულია მარზპანის (მეუფის) ვაჟი დემეტრე, მთავარეპისკოპოსი გიორგი ჰუნევანელი (ჰნევანკელი-1022 წ). იგივე სახელებს ახსენებს სომეხი ისტორიკოსი სტეპან ტარონეცი (ასოჰიკი).

 

წინამდებარე ცნობებზე დაყრდნობით, ქართველი ისტორიკოსი დევი ბერძენიშვილი ასკვნის, რომ XI-XII საუკუნეებში, შესაძლოა უფრო ადრეც, ფუნქციონირებდა ლორე-კანგარკის ქართული ეპარქია, რომლის ცენტრიც ჰნევანქი გახლდათ.

 

ძველი ქართული კულტურის ძეგლები დღევანდელი სომხეთის ჩრდილოეთით მხოლოდ ამ სამი მონასტრით არ შემოიფარგლება, აქ შემორჩენილია  აკორის, კირანცის, შახნაზარის, თეჟარუიკის, ლერნანცკის ქართული (ქალკედონური) ტაძრები. ამავე რეგიონში აღმოჩენილია მრავალი წარწერა ქართულ ენაზე: ბარანადიდან, ვანანა-ვანკიდან, ლორედან, სანაიდიდან და, ვფიქრობ, აქ კიდევ ბევრი ქართული ძეგლი იქნება აღმოჩენილი.

 

 

ბონდო არველაძე

წაკითხულია : 469