„ლომი და მზე“,  როგორც სიმბოლოები და ირანის თურქი მმართველები
06.05.23 8:55

„ძალაუფლებისა და დიდების დრო დადგა საქართველოს მეფე ვახტანგ პირველის დროს, რომელიც მეფობდა ორმოცდასამი წელიწადი - 446 წლიდან 499 წლამდე. სპარსებმა მას გურგ-ასლანი (მგელ=ლომი, მგლისთავა ლომი) დაარქვეს, რადგან განსაკუთრებული სიმამაცით გამოირჩეოდა და შემთხვევითი არ იყო, რომ  მუზარადზე წინ მგლის გამოსახულება ეხატა, უკან კი - ლომისა. მუდამ წინ მიუძღოდა თავის მეომრებს ვახტანგი და მტრებიც პირადად იცნობდნენ და ნაცნობი ჩაფხუტის დანახვისას მისი მტრები ჩვეულებრივ ყვიროდნენ: „ფრთხილად! გურგ-ასლანი!" ეს სახელი შერჩ მას საქართველოს ისტორიაში. - ასე წერს ა.ვ. პოტტო თავის ნაშრომში „კავკასიის ომი“.

 

გურგ-ასლანი (ე.ი. მგელ-ლომი), როგორც ვახტანგ მეფის მეტსახელი, რომელიც მოგვიანებით გადაკეთდა "გორგასალი"-დ, გვხვდება ყველა ქართულ მატიანეში. თუმცა საბჭოთა პერიოდში მეფე ვახტანგ გორგასლის სახელის „გაშიფვრამ“ რატომღაც ცვლილებები განიცადა. ყველა საბჭოთა სახელმძღვანელოსა და ისტორიულ ნაშრომში მისი სახელი იგულისხმება "თარგმანი სპარსულიდან", "მგლის თავი", თუმცა ამგვარ თარგმანს ნამდვილად არაფერი აქვს საერთო სიმართლესთან, გარდა "გურგ" ნაწილისა, ე.ი. მგელს არც გორგასალი ჰყავს და არც გურგ-ასლანი. თუ სიტყვასიტყვით ვთარგმნით "მგლის თავი" სპარსულ ენაზე, ის ჟღერს როგორც "გურგსარი". მაგრამ ვახტანგ მეფეს ასე არსად ერქვა და არცერთ ქართულ მატიანეში არ გვხვდება ასეთი სახელი. ეს იმას ნიშნავს, რომ საბჭოთა იდეოლოგებმა რატომღაც გულმოდგინედ დაიწყეს საქართველოს ისტორიაში და გამოჩენილი ქართველი მეფის (თბილისის დამაარსებლის) სახელში ლომის - ასლანის ანუ "არსლანის" ხსენების კვალის წაშლა. თუნდაც აშკარა გაყალბების ხარჯზე.

 

ის, რომ ეს ბრძანება „ლომისა და მზის“ თურქული სიმბოლოს წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ „გლობალური“ იყო, მოწმობს ისიც, რომ თურქულ სიმბოლოებსა და თურქული სიტყვების ხსენებასაც  კი იბრძოდნენ საბჭოთა კავშირში, ირანში და მის ფარგლებს გარეთ. კერძოდ, საქართველოში, სადაც საბჭოთა რეჟიმის დროს „არა სამარცხვინოდ“ ითვლებოდა ანტიკურ ხანაში ქართველი მეფეების სახელების სავარაუდო „სპარსული“ წარმომავლობის მითითება. მაგრამ ის ფაქტი, რომ მათ რეალურად ჰქონდათ ურთიერთობა თურქებთან (იგივე ხოსროიდთა დინასტია, რომელსაც ვახტანგ გორგასალი ეკუთვნოდა, პართიული, ე.ი. „ტურანული“ ან თურქული წარმოშობის იყო) ცდილობდნენ არ ეხსენებინათ. ცდილობდნენ ვახტანგის სახელის ნაწილიც კი - "ასლანი" ან ლომი "ამოეძირკვათ", რადგან ასლანი თურქული სიტყვაა. საბჭოთა და ევროპული ისტორიოგრაფია კი ამტკიცებდა, რომ თურქები ვითომ „ველური მომთაბარეები“ არიან, რომლებიც კავკასიაში „მხოლოდ მე-11 საუკუნეში“ გამოჩნდნენ. სომეხ ნაციონალისტებს თუ მოუსმენთ, მაშინ ზოგადად თურქ-აზერბაიჯანელები „პირველად სომხურ მიწებზე“ მხოლოდ მე-19-20 საუკუნეებში დასახლდნენ.

 

მაგრამ საბჭოთა ისტორიოგრაფები ამაში მარტონი არ იყვნენ. მოულოდნელად, ამავე დროს, ირანში დაიწყო „ბრძოლა ლომის წინააღმდეგ“ ფაჰლევენების დინასტიის დროს, რომელიც ბრიტანელების დახმარებით მოვიდა თურქულ ყაჯართა დინასტიის ნაცვლად 1925 წელს. ფეჰლევენებმა ირანული ნაციონალიზმისკენ აიღეს გეზი. დაიწყო ქვეყნის ისტორიიდან ყველაფერი თურქულის, მათ შორის თურქული სიმბოლოების გაწმენდა.დაზარალდა ირანის ყოფილი დინასტიების ტრადიციული სიმბოლოც „ლომი და მზე“. ემბლემის გაუქმების კამპანია ირანში წამოიწყო პანირანისტული იდეოლოგიის ერთ-ერთმა მიმდევარმა მოჯტაბ მინუვიმ 1929 წელს. ლონდონში ირანის საელჩოს მოთხოვნით მომზადებულ მოხსენებაში მოჯთაბა მინუვი აღნიშნავს, რომ სიმბოლო „ლომი და მზე“ თურქული წარმოშობისაა. მან მთავრობას რეკომენდაცია გაუწია მისი სხვა ეროვნული ლოგოტიპით - „დარვაშ კავინით“ ჩანაცვლება.

 

”ეროვნული ისტორიული ტრადიცია არ შეიძლება მივაწეროთ ლომისა და მზის ემბლემას, რადგან მას არაფერი აქვს საერთო პრეისლამურ ისტორიასთან, არ არსებობს არანაირი მტკიცებულება, რომ ირანელებმა შეიმუშვეს ან შექმნეს იგი... ჩვენ ასევე შეგვიძლია მოვიშოროთ თურქი ხალხის ეს გადმონაშთი და მივიღოთ დროშა, რომელიც საუკეთესოდ განასახიერებს ჩვენს ლეგენდარულ სიდიადეს "დარვაშ კავინს".

 

თუმცა, ირანში სტანდარტულმა „დარვაშ კავინიმ“ (წრე და ოთხი „ფურცელი“ კუთხეებში) ფესვი ვერ გაიდგა. დროთა განმავლობაში ფაჰლავების დინასტიამ, ისტორიული სიმართლის საწინააღმდეგოდ, "ლომისა და მზის" სიმბოლო "ოდითგანვე ირანულად" გამოაცხადა, თუმცა ფაქტიურად პირველად ირანის ისტორიაში ლომისა და მზის სიმბოლო თურქ-სელჩუკთა დინასტიის მონეტებზე გვხვდება. სელჩუკთა იმპერიამ ძალაუფლების პიკს მიაღწია სულთან ალფ-არსლანის დროს, რომლის სახელი თურქულიდან ითარგმნება როგორც "გაბედული ლომი". შესაბამისად, ლომის, ასლანის ან არსლანის სიმბოლო თავდაპირველად უძველესი თურქული სიმბოლო იყო. ამის დასტურია ის, რომ იგი ირანიდან ძალიან შორს იყო გავრცელებული. კერძოდ, ლომი (თუმცა მზის გარეშე) გამოსახულია ბულგარეთის გერბზე. და მას ასევე აქვს უძველესი თურქული წარმოშობა. მართალია, პირველად, როგორც ბულგარეთის მეფეების გერბზე, იგი მოხსენიებულია მე-13 საუკუნეში, ბულგარეთის სამეფოში თურქული წარმოშობის ასენთა დინასტიის მმართველობის დროს,  (ძველი თურქული აშინას კლანი), თუმცა აშკარაა, რომ ლომი ადრე ბულგარელების სიმბოლო იყო. სხვათა შორის, ბულგარელების თურქულ ფესვებზეც დიდი ხნით დუმდნენ (ხაზგასმით აღნიშნავდნენ მათ „სლავურ წარმოშობას“).

 

ლომი მოხსენიებულია, როგორც სიმბოლო ძველ წყაროებში ყარლუქებთან მიმართებაში - თურქი ხალხი, რომლებმაც შექმნეს ყარლუქთა ყაგანატი შუა აზიაში, რომელიც გახდა დაშლილი თურქული ყაგანატის ერთ-ერთი მემკვიდრე. ყარლუქების პირველი ჩინური ხსენება, დათარიღებული 644 წლით, დაკავშირებულია ზუსტად ლომის სიმბოლოსთან - "ყარლუქების ლომი ("ში-გელოლუ", სადაც "ში" ნიშნავს "ლომს" სოგდიურად) ან არსლან ყარლუქსს. თვით სახელი არსლანი (ე.ი. ლომი) გავრცელებული გახდა შუა აზიის თურქ მმართველებს შორის - იგივე ყარალუქელი ყაგანები და ხანები.

 

ჩინგიზიდების იმპერიის შექმნით (რომელშიც მთავარი როლი თურქებს ეკუთვნოდათ), „ლომისა და მზის“ სიმბოლოც სახელმწიფო სიმბოლოდ იქცა, მისი დაშლის შემდეგ იგი გამოიყენებოდა ილხანთა სახელმწიფოში, რომელშიც შედიოდა მთელი დღევანდელი ირანი. ჩინგიზიდების იმპერიის გარეთ, „ლომისა და მზის“ თურქულმა სიმბოლომაც გაიდგა ფესვი, კერძოდ, თურქ-ყივჩაღთ მიერ ეგვიპტეში, პალესტინასა და სირიაში შექმნილ მამლუქთა სახელმწიფოში. თიმურიდების სახელმწიფოს მოსვლასთან ერთად მან ასევე მიიღო სიმბოლო „ლომი და მზე“. მომავალში ამ სიმბოლოს იყენებდა ინდოეთის დამპყრობელი, ქალაქ ანდიჯანის მკვიდრი და თიმურიდების შთამომავალი ბაბური (რომელმაც დააარსა მუღალის იმპერია) და ბაბურიდები, რომლებიც მართავდნენ ამ იმპერიას.

 

„ლომისა და მზის“ სიმბოლო განსაკუთრებით პოპულარული გახდა თურქი აზერბაიჯანული სეფიანთა დინასტიის დროს. სეფიანთა ეპოქაში იგი აღნიშნავდა საზოგადოების ორ საყრდენს: სახელმწიფოს და ისლამურ რელიგიას. ამ სიმბოლოს მნიშვნელობა შენარჩუნდა შემდეგ თურქულ დინასტიებშიც - აშფარებსა და ყაჯარებში. ასევე, „ლომისა და მზის“ სიმბოლო სახელმწიფო სიმბოლოდ მიიღეს ირევანისა და ნახიჩევანის აზერბაიჯანულმა სახანოებმა, რომლებიც აშფარის იმპერიის ნარჩენებზე აღმოცენდნენ.

 

ზოგადად, თუ შევაჯამებთ რამდენი წელი მართავდნენ თურქები თანამედროვე ირანს, რთული გასაგებია, თუ რატომ მიიჩნევენ მას „დიდი ირანელი“ ნაციონალისტები  „სპარსულ სახელმწიფოდ“.

 

ღაზნავი 231

სელჩუკები 165 წელი

ხვარაზმელები 221 წელი

ილხანები 90 წლის

თიმურიდები 136 წლის

ჯალაირები 97 წლის

ჩობანიდები 22 წლის

აკ კოიუნლუ 130 წლის

ყარა კოიუნლუ 91 წლისაა

სეფიანები 231 წ

აფშარები 60 წლის

ყაჯარები 140 წელი

 

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საერთო ჯამში 1614 წლის მანძილზე ირანს განუწყვეტლივ მართავდნენ თურქები. მხოლოდ თურქების წყალობითაა შენარჩუნებული დღეს ირანის ტერიტორიაზე სახელმწიფოებრიობა და საერთოდ, არსებობს თანამედროვე ირანი. მხოლოდ ბოლო 80 წლის განმავლობაში მართავდნენ ირანს არათურქები. 1979 წლის ისლამურმა რევოლუციამაც კი, რომელსაც მხარი დაუჭირა ირანის თურქმა მოსახლეობამ, ვერაფერი შეცვალა თეირანის ხელისუფლების ბრძოლაში ყველაფერ თურქულთან. მართალია, ფეჰლევენთა დროს შემოღებული აზერბაიჯანული ენის გამოყენების აკრძალვა მოიხსნა (მაგრამ ის მაინც ყველგან შეზღუდულია), მაგრამ „ლომისა და მზის“ სიმბოლო საერთოდ აიკრძალა. ამჯერად, როგორც  „შაჰის რეჟიმის სიმბოლო“.

 

 

ჯანაშიას სახელობის საქართველოს ეროვნული მუზეუმი - ყარაბაღის სახანოს დროშა

 

 

ვარდენ წულუკიძე

წაკითხულია : 775