ამამლუს (სპიტაკი) მიწისძვრიდან 35 წელი გავიდა: პამბაკისადა შურაგელის მკვიდრი აზერბაიჯანული მოსახლეობისეთნიკური წმენდა.
08.12.23 12:10

7 დეკემბერს დამანგრეველი მიწისძვრიდან 35 წელი გავიდა, რომლის ეპიცენტრი იყო ამამლუ (სპიტაკი). და ამ მიწისძვრის მსხვერპლთა გახსენებისას, ბევრს რატომღაც ავიწყდება აზერბაიჯანელი ძირძველი მოსახლეობის ეთნიკური წმენდის მსხვერპლები, რომელიც ერთდროულად განხორციელდა იმავე რაიონებში.

 

ამჟამინდელი სომხეთის რესპუბლიკის ჩრდილო-დასავლეთით ძირითადად ისტორიული აზერბაიჯანული რეგიონებია პამბაკი და შურაგელი.  არც იქ და არც მიმდებარე რაიონებში ჰაის მოსახლეობა დიდი ხნის განმავლობაში არ ყოფილა. პამბაკისა და შურაგელის აზერბაიჯანელების ჩრდილოეთით ცხოვრობდნენ ჯავახეთის მაჰმადიანი ქართველები და ქვემო ქართლისა და ლორის მთიანი რეგიონების ქრისტიანი ქართველები, საიდანაც დღეს სომხეთის რესპუბლიკის ჩრდილოეთ ტერიტორიაზე არალეგალურად შემორჩენილა მრავალი მართლმადიდებლური ეკლესია და მონასტერი, რომელიც წართმეულია ან მითვისებული ეჩმიაძინის მიერ.

 

XVIII საუკუნის დასაწყისში სეფიანთა იმპერიის დაშლისთანავე აქ ჩამოყალიბდა შურაგელის სასულთნოს აზერბაიჯანის სახელმწიფო წარმონაქმნები და ბორჩალოს სასულთნოს პამბაქ მაგალი, რომელიც შემდგომში დამოუკიდებელ სასულთნოდ იქცა. „შეკრა“ რა  კიდევ ერთხელ იმპერია, ნადირ შაჰ აფშარმა თავისი იმპერიის ადმინისტრაციული რეორგანიზაციის დროს დაიმორჩილა ეს აზერბაიჯანული სასულთნოები, რომლებმაც შეინარჩუნეს ქართლის შიდა დამოუკიდებლობა. სადაც მან მეფედ დასვა თეიმურაზ II, რომელიც მოგვიანებით მისმა ვაჟმა ერეკლე II-მ შეცვალა.

 

შურაგელისა და პამბაკის მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენდნენ აზერბაიჯანელები, რომლებიც მეომარი ყარაპაფახის ტომობრივი თემის წარმომადგენლები იყვნენ. აფშარის იმპერიის დაშლის შემდეგ ყარაფაფახებს სურდათ, რომ ქვეშევრდომებად ჰყოლოდათ არა მხოლოდ მაჰმადიანი ხანები, არამედ ქართლ-კახეთის ქართველი ქრისტიანი მეფე ერეკლე II. რუსეთის იმპერიისათვის საქართველოს მიერთებით მის შემადგენლობაში შევიდა პამბაკი და 1805 წლისთვის შურაგელიც. სწორედ მაშინ გამოჩნდნენ, პირველად ისტორიაში, შურაგელისა და პამბაკის მიწებზე ჰაის ჩამოსახლებულები, რომელთა რაოდენობა მაშინ მცირე იყო.

 

იმ დროს ჯერაც არაფერი მოასწავებდა უბედურებას. იმ დროის ერთ-ერთ ოფიციალურ რუსულ დოკუმენტში, მაგალითად, ჩამოთვლილია პამბაკის 16 აზერბაიჯანული სოფელი, მათ შორის ამამლა, მომავალი სპიტაკი და არც ერთი (!) სომხური სოფელი ნახსენები არ არის. ნათქვამია, რომ „ეს ხალხი - პამბაკელი თათრები, უცხოელების მსგავსად, ზოგიერთ სამოქალაქო საქმეზე სამართალწარმოებისას რჩებიან თავიანთ ადგილზე, ხოლო სისხლის სამართლის საქმეებში მათ შეეფარდება საქართველოს მმართველობის შესახებ განკარგულებაში ასახული ზოგადი წესები“.

 

იმ დროს რუსეთი ჯერ კიდევ ცდილობდა, აზერბაიჯანელები მასობრივად არ დაეჩაგრა და არ განედევნა. საქმე იმაშია, რომ თურქული ყაჯარების დინასტიის წარმომადგენლებს, რომლებიც მართავდნენ ირანს, მაშინ იმედი ჰქონდათ დაკარგული ჩრდილოეთ აზერბაიჯანის მიწების დაბრუნებისა, ხოლო რუსეთის იმპერატორს განზრახული ჰქონდა ახალი აზერბაიჯანული მიწების დაპყრობა. ორივე სახელმწიფო ფარულად, მაგრამ ინტენსიურად ემზადებოდა ახალი ომისთვის და ამ მიზნით ცდილობდა მოეპყრო მეომარი ყარაპაფახები, მათ შორის ბორჩალოს, ყაზახის, პამბაკის და შურაგელის საზღვრისპირა რეგიონში მცხოვრებნი.

 

რუსული ისტორიული წყაროები და იმ ეპოქის ოფიციალური მიმოწერა მიუთითებს, რომ როგორც 1804-1813 წლების ომის დროს, ისე მის შემდეგ, ყაჯარის მთავრობა ყველა შესაძლო მეთოდით ცდილობდა ყარაფაფახების გადასახლებას ირავანის სახანოში და შაჰის დაქვემდებარებულ სხვა ტერიტორიებზე. რუსეთის ოფიციალური წრეები ყველანაირად ცდილობდნენ „აეცილებინათ ეს თავიდან და შეენარჩუნებინათ“ ყარაფაფახები, მათ შორის პამბაკელი და შურაგელები.

რუსეთ-ყაჯარის მეორე ომის წინ, ე.ი. 1826-1828 წლების ომის დროს ბორჩალოს ყარაფაფაფხის ორ ათასზე მეტმა ოჯახმა, გარკვეული პრივილეგიების სანაცვლოდ, უარი თქვა რუსეთის მოქალაქეობაზე და გადავიდა ირავანის სახანოს ტერიტორიაზე. ამ ყარაპაფახების ნაწილი ნაგი ხან ტერკავიუნლუს თაოსნობით გოკჩას მაგალში (რეგიონში) დასახლდა, ​​ნაწილი კი ისმაილაგის ხელმძღვანელობით დერეჩიჩეკის მხარეში. უკან ეს ხალხი არ დაბრუნებულა და რუსეთის ხელისუფლებამ მაშინვე დაიწყო იმ მიწების დასახლება, რომლებიც მათი გამოსახლების შემდეგ დაიცალა ჰაი დევნილთაგან.

 

თუმცა, 1928 წელს ამ მიწების რუსეთის იმპერიას შემოერთების შემდეგ, როგორც ქართულ სამცხე-ჯავახეთში, ისე ირავნის სახანოში მუსლიმ მოსახლეობას ნამდვილი უბედურება ელოდა. ჯავახეთში ყველა მაჰმადიანი ქართველი თითქმის მთლიანად განდევნეს მშობლიური მიწიდან, ასევე განდევნეს ირავანის სახანოს აზერბაიჯანელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი. მათ ნაცვლად გენერალმა პასკევიჩმა დაიწყო ეთნიკური ჰაიების მასიურად დასახლება თურქეთიდან და ირანიდან ქართულ და აზერბაიჯანულ მიწებამდე.

 

შედეგად, პამბაკი და შურაგელი გადაეღობნენ ჰაი დევნილებს ნამდვილი „ყოვლისწამლეკი ნაკადის“ გზაზე. ამ „ჰაიელთა მოვარდნამ“ "კუნძულებად" აქცია აზერბაიჯანული და მიმდებარე ქართველი მუსლიმი მოსახლეობის ადრე უწყვეტი მასა  და დაიწყო მათი აქტიური „დაშლა“.

 

შურაგელს დიდ ხანს ინარჩუნებდა აზერბაიჯანის უპირატესი მოსახლეობა, მაგრამ ის ჩრდილოეთიდან ქართულ ჯავახეთში მასიურად ჩამოსახლებულმა ჰაიებმა „ჩაჭრეს“. მათ სწრაფად დაასახლეს პამბაკი, რომელიც ჰაის მიგრაციის "მთავარ მარშრუტზე" იდო.

 

შურაგელის აზერბაიჯანელები 1988 წლამდე „ბოლომდე იტანდნენ“ და უმრავლესობას წარმოადგენდნენ მშობლიურ მიწაზე, ხოლო აქ შექმნილი ამასიის რაიონი ძირითადად აზერბაიჯანელებით იყო დასახლებული, მაგრამ პამბაკში, რომლის ტერიტორიაზეც ამამლი (1948 წლიდან სპიტაკი), ყარაკილისის (1935 წლიდან) კიროვოკანსკის, ხოლო 1964 წლიდან გუგარქსკისა და სტეფანავანის (1924 წლამდე სტეფანავანს ეწოდებოდა ჯალალ-ოღლი) რაიონები, 1947 წლისთვის მოსახლეობის ნახევარი უკვე შედგებოდა ჰაი დევნილებისა და მათი შთამომავლებისგან.

 

1947 წელს დაიწყო პამბაკისა და შურაგელის აზერბაიჯანული ნაწილის იძულებითი დეპორტაცია აზერბაიჯანის სსრკ-ს მტკვარ-არაქსის დაბლობზე და მათ ადგილას სომეხი დევნილების გადასახლება რუმინეთიდან, ბულგარეთიდან და ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებიდან. გრილი მაღალმთიანეთის მცხოვრები აზერბაიჯანელები ცხელ, დაბლობ კლიმატში სრულიად უჩვეულო პირობებში აღმოჩნდნენ. პირველ წელს ახალ ადგილზე გარდაიცვალა დეპორტირებული მოხუცების უმეტესობა, ასევე ბევრი ბავშვი და ცუდი ჯანმრთელობის მქონე ადამიანი. შედეგად, ძირძველი აზერბაიჯანული მოსახლეობა პამბაკსა და ამამლუში, რომელსაც 1948 წელს სპიტაკი ეწოდა, უმცირესობად იქცა.

 

შემდგომში სომხეთის სსრ მთავრობამ შეგნებულად გაატარა აზერბაიჯანელების მშობლიური მიწიდან „გადასახლების“ პოლიტიკა. და მაინც, 1988 წლის დასაწყისისთვის, ისტორიული შურაგელის მოსახლეობის უმრავლესობა და პამბაკის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ეთნიკურად აზერბაიჯანელები იყვნენ. და სწორედ ამ წელს დაიწყეს ჰაი ნაციონალისტებმა გენოციდი და მასობრივი ეთნიკური წმენდა.

 

განსაკუთრებით სისხლიანი გახლდათ 1988 წლის ნოემბერი და დეკემბრის დასაწყისი (ანუ კატასტროფული მიწისძვრის წინა თვე). დღეს რატომღაც ჰაი პროპაგანდისტები საუბრობენ ყარაბაღის ჰაიელთა თითქოს „იძულებით გადასახლებაზე“. თუმცა, ისინი არავის გაუძევებია, პირიქით, აზერბაიჯანმა არაერთხელ განაცხადა, რომ სომხურ მოსახლეობას შეუძლია უსაფრთხოდ დარჩეს და მიიღოს მისი მოქალაქეობა. მაგრამ რატომღაც ყველას დაავიწყდა ხოცვა-ჟლეტა და პოგრომები, ასევე 1988 წლის ბოლოს აზერბაიჯანელების პამბაკისა და შურაგელის დეპორტაცია.

 

პამბაკსა და შურაგელში დაღუპული აზერბაიჯანელების რაოდენობა ასობით ითვლებოდა. დაღუპულთაგან ბევრი ხელისუფლებამ „ბუნებრივი სიკვდილით დაღუპულთა“ რიცხვს მიაკუთვნა, ბევრი დაიჭრა, სცემეს და დევნილობაში გარდაიცვალა ჭრილობებისა და ცემისგან.

 

სულ რაღაც სამ დღეში, 1988 წლის 27-დან 29 ნოემბრამდე, 33 აზერბაიჯანელი მოკლეს სპიტაკის, გუგარქისა და სტეფანავნის რაიონებში. ხალხმა მასობრივად დაიწყო მშობლიური მიწის დატოვება, მაგრამ ბევრს გაქცევამაც ვერ უშველა. ასე მაგალითად, 30 ნოემბერს დაახლოებით გუგარის რაიონის სოფელ გამზაჩამანში, აზერბაიჯანის სსრ-ს ტერიტორიაზე მიმავალ აზერბაიჯანელ დევნილთა კოლონას ცეცხლი გაუხსნეს. დაიღუპა 3 ადამიანი, მათ შორის 11 წლის მოზარდი, დაშავდა 38 ადამიანი, მათგან 7 მძიმედ დაშავდა. დაჭრილთა უმეტესობა მკურნალობდა მხოლოდ აზერბაიჯანის სსრ-ის ტერიტორიაზე, ყაზახეთის რეგიონალურ საავადმყოფოში. მაგრამ ჰაიების „მოწყალების“  იმედად მყოფებმა დაჭრილი 30 წლის ბალაჯაევა სურაია ჰუსეინ გიზი გადაიყვანეს კიროვაკანის საქალაქო საავადმყოფოში, სადაც ქალი უბრალოდ დაახრჩვეს ექიმებმა მას შემდეგ, რაც გაიგეს, რომ ის აზერბაიჯანელი იყო.

 

სპიტაკის მიწისძვრის შემდეგ მაშველებმა აღმოაჩინეს საშინელი დანაშაულის კვალი - მილში ჩაყოლებული აზერბაიჯანელი ბავშვების გვამები. და ეს საშინელი მკვლელობა ცნობილი გახდა მხოლოდ იმიტომ, რომ შეუძლებელი იყო ამ მსხვერპლთა  "მიწისძვრის მსხვერპლთა" სიისთვის მიწერა. არავინ იცის, რამდენი აზერბაიჯანელი დაიღუპა მიწისძვრამდე, რომლებიც შემდეგ „მიწისძვრის მსხვერპლად“ მიაწერეს.

 

მიწისძვრის შემდეგ სომხეთის სსრ-ის ხელისუფლებამ ყველაფერი გააკეთა იმისთვის, რომ დახმარება არ მიეღო იმ მოსახლეობას, რომლებიც ჯერ კიდევ აზერბაიჯანულ სოფლებში დარბევისა და მკვლელობების შემდეგ დარჩნენ. ერთმა მაშველმა, ეროვნებით რუსმა, რომელიც მიწისძვრის შემდეგ დაუყოვნებლივ ჩავიდა სპიტაკში დაზარალებულთა დასახმარებლად, ისაუბრა ადგილობრივი ჰაის ხელისუფლების რეალურ დამოკიდებულებაზე სხვა, „არა მათი“ ეროვნების ადამიანების მიმართ.

 

მაშველებს მიწისძვრის შედეგად დანგრეულ აზერბაიჯანულ სოფელში წასვლა სურდათ, რათა ნანგრევების ქვეშ ეპოვათ ის, ვინც შესაძლოა მიწისძვრას გადაურჩა. მაგრამ სომხეთის ადგილობრივმა ხელისუფლებამ მათ გზა მოუჭრა და კატეგორიულად აუკრძალა ამ სოფელში წასვლა. კითხვაზე, "როგორ შეიძლება ასე, იქ ნანგრევების ქვეშ ხალხი შესაძლოა იყოს"-ო, მაშველებმა უპასუხეს: „ეს ხალხი არ არის, ისინი თურქები არიან“.

 

აქა-იქ, დარბევის შემდეგ მიტოვებულ სოფლებში ისევ აზერბაიჯანელი მაცხოვრებლები დარჩნენ. მიწისძვრის შემდეგ, დახმარებისა და საკვების გარეშე, ცივ ზამთარში, სომხეთის სსრ ხელისუფლების ზეწოლის ქვეშ, აზერბაიჯანელები განდევნეს და თავად მშობლიური მიწა მიატოვეს.

 

როდესაც ჰაი ნაციონალისტები საქვეყნოდ გაჰყვირიან ვითომ ჰაი „არცახის“ „მრავალათასწლიან ისტორიაზე“, რომელიც თითქოსდა „იძულებითი დეპორტირებით“ დასრულდა, კარგი იქნებოდა მათთვის შეგვეხსენებინა აზერბაიჯანული პამბაკი და შურაგელი და როგორ გამოიყენეს სომხეთში მომხდარი მიწისძვრის ტრაგედია ძირძველი მოსახლეობის გენოციდისა და ეთნიკური წმენდის გამო.

 

 

გრიგოლ გიორგაძე

წაკითხულია : 181