ანალიტიკა

ეკოლოგიური კატასტროფის ზონა სამხრეთ კავკასიაში - სომხეთის რესპუბლიკა
12.01.24 10:40

როგორც ცნობილია, ევროკავშირი ბოლო დროს დიდ ყურადღებას უთმობს გარემოსდაცვით უსაფრთხოებას. არც საფრანგეთია გამონაკლისი და თითქოს, თუ სომხეთის რესპუბლიკაში ახლახან გავრცელდა საფრანგეთისა და ყველაფრის ფრანგულისადმი „ტოტალური თაყვანისცემა“, მაშინ პირველ რიგში ქვეყნის მოსახლეობამ უნდა მიბაძოს ფრანგებს გარემოს დაცვის საკითხში საკუთარ სახლშივე. ფრანგულმა კორპორაციებმა, მიუხედავად იმისა, რომ მათ აფრიკის თითქმის ნახევარი „დაბინძურეს“ ბუნებრივი რესურსების მტაცებლური მოპოვებით, რასაც თან ახლავს გარემოს განადგურება, საფრანგეთი ცდილობს დაიცვას ეკოლოგიური ნორმები.

ამის გაგებაც შეიძლება. ფრანგები საფრანგეთს კვლავ თავიანთ მიწად მიიჩნევენ და არ აპირებენ „დიასპორაში გასვლას“. საკითხავია, რამდენად „თავისად“ მიაჩნიათ ჰაი ნაციონალისტებს ისტორიული დასავლეთ აზერბაიჯანის ტერიტორია, რომელსაც ისინი უმოწყალოდ ბილწავდნენ და აბინძურებენ.

იგივე ევროპული წყაროების და სომხური არასამთავრობო ორგანიზაციების ცნობით, სომხეთის რესპუბლიკის ტერიტორიის თითქმის დიდი ნაწილი გარემოსდაცვითი კატასტროფის ზონად არის ქცეული. ამას განსაკუთრებით მოწმობს სომხეთში სომხურ არასამთავრობო ორგანიზაციებთან – „სათემო მობილიზაციისა და დახმარების ცენტრთან“ და საინფორმაციო არასამთავრობო ორგანიზაცია „ეკოლურთან“ ერთად ჩეხური არაკომერციული ორგანიზაცია „არნიკის“ კვლევა.

ცნობილია, რომ სომხეთის რესპუბლიკის ექსპორტის საფუძველი ფერადი მეტალურგიისა და სამთო მრეწველობის პროდუქტებია. ფერადი მეტალურგია, მათ შორის ოქროს მოპოვება, სპილენძის დნობა და სპილენძის მადნის კონცენტრატის წარმოება, თითქმის ერთადერთი ინდუსტრიაა სომხეთის დეგრადირებულ ეკონომიკაში, რომელიც „შენარჩუნებულია“ ფერადი ლითონების მაღალი ფასების გამო მსოფლიო ბაზრებზე.

სპილენძის დნობა ადამიანის ჯანმრთელობისთვის ერთ-ერთი ყველაზე მავნე, "ბინძური" და საშიში ინდუსტრიაა. კიდევ უფრო საზიანოა ოქროს მოპოვება და ოქროს წარმოება. ხოლო არარატის ოქროს მომპოვებელი ქარხანა, რომელიც მდებარეობს მდინარე არაქსის ხეობაში, არის ეკოლოგიურად ერთ-ერთი ყველაზე არახელსაყრელი საწარმო სამხრეთ კავკასიაში.

სომხეთის მიერ აზერბაიჯანული ყარაბაღის ოკუპაციის დროს, მინერალური რესურსების უკონტროლო მტაცებლური მოპოვება, გარემოს დაზიანება, გავრცელდა ოკუპირებულ აზერბაიჯანულ ტერიტორიებზე. ყარაბაღის დეოკუპაციასთან ერთად, მიუხედავად აზერბაიჯანული წიაღისეულის მტაცებლური ექსპლუატაციის შეწყვეტისა, დასჭირდება კიდევ ათწლეულები და მრავალმილიარდ დოლარის ინვესტიციები იმ კოლოსალური ეკოლოგიური ზიანის შესამცირებლად, რომელიც ოკუპანტებმა მიაყენეს აზერბაიჯანულ ბუნებას.

თავად სომხეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე გარემოს დაბინძურებისგან მიყენებული ზიანს სომხეთის მეზობელი ქვეყნებიც განიცდიანს. ირანის ისლამური რესპუბლიკის საზოგადოება განსაკუთრებით აღშფოთებულია მდინარე არაქსის წყლების დაბინძურებით.

ირანული გამოცემ Payamema უკვე წერდა, რომ „სომხეთი აბინძურებს მდინარე არაზს (არაქსი) რადიოაქტიური ნივთიერებებითა და მძიმე ლითონებით“. გამოცემის ცნობით, დაბინძურების წყაროა სომხეთის მეწამორის ატომური ელექტროსადგური და სომხეთის მძიმე მეტალურგია. წყლის დაბინძურება იწვევს კიბოს მატებას სამხრეთ აზერბაიჯანში მდინარის (არაქსის) მიმდებარე ტერიტორიების მაცხოვრებლებში.

ირანის ჩრდილოეთით, მდინარე არაქსის გარდა, პრაქტიკულად არ არსებობს მტკნარი წყლის სხვა წყარო, რომელიც შეიძლება გამოყენებულ იქნას მოსახლეობის, მრეწველობისა და სოფლის მეურნეობის საჭიროებებისთვის. ამიტომ, ყოველწლიურად არაქსის წყლებს უფრო და უფრო ინტენსიურად იყენებენ ირანის ჩრდილოეთ პროვინციები - არდაბილი, დასავლეთი აზერბაიჯანი და აღმოსავლეთ აზერბაიჯანი (ანუ სამხრეთი ან „ირანის“ აზერბაიჯანი) - მათთვის ეს არის წყლის უმთავრესი რესურსი. მიუხედავად იმისა, რომ ადგილობრივი ხელისუფლება ცდილობს ამ წყლების მაქსიმალურად გაწმენდას, სახიფათო მინარევების სრულად ამოღება შეუძლებელია. შედეგად, ირანის ჩრდილოეთით მატულობს კიბოს დაავადებები, ეს განსაკუთრებით შესამჩნევია იმ პროვინციებთან შედარებით, სადაც წყლის სხვა წყაროები მდინარე არაქსიდან არ მოდის.

ირანელმა დეპუტატმა შაკურ პურ ჰუსეინმა ირანის პარლამენტის სხდომაზე უკვე დაადანაშაულა სომხეთი მდინარე არაქსის დაბინძურებაში და, შედეგად, ირანში კიბოს ზრდის პროვოცირებაში. მისი თქმით, სომხეთის მიერ მდინარე არაქსის დაბინძურებამ გამოიწვია ირანის არდაბილის პროვინციის მუგანის რაიონში კიბოს შემთხვევების ზრდა.

იმის გათვალისწინებით, რომ არდაბილის, დასავლეთ აზერბაიჯანისა და აღმოსავლეთ აზერბაიჯანის პროვინციების მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა ეთნიკური აზერბაიჯანელია, საუბარია ირანის აზერბაიჯანული მოსახლეობის ეკოციდსა და გენოციდზე. ირანის აზერბაიჯანულ მოსახლეობას დღეს სხვა გზა არ აქვს გარდა მდინარე არაქსის ბინძური და საშიში წყლების გამოყენებისა.

აღსანიშნავია, რომ სომხეთიდან საშიში ჩამონადენით არა მხოლოდ მდინარე არაქსია დაბინძურებული. მდინარე დებედა, რომელიც მიედინება ისტორიული ქართული ლორეს ტერიტორიაზე, რომელიც დღეს სომხეთის შემადგენლობაშია, პრაქტიკულად „საკანალიზაციო არხად“ იქცა. დებედას დაბინძურებული წყლები მიედინება საქართველოში, ქვემო ქართლში, სადაც ისინი იძულებულნი არიან გამოიყენონ სასოფლო-სამეურნეო მიწების მორწყვისთვის, რომელიც საკვებით ამარაგებს საქართველოს დიდ ნაწილს, მათ შორის დედაქალაქს.

ჩრდილოეთ სომხეთში არსებული ეკოგარემო საქართველოსთვის სულ უფრო მზარდ პრობლემად იქცევა. აქ არის ერთ-ერთი ყველაზე ბინძური საწარმო – სამთო-გადამამუშავებელი ქარხანა ახტალაში. სომხეთის ლორის რაიონის სოფლების დიდი აირუმისა და ჩოჩკანის მოსახლეობა რეგულარულად უჩივის ახტალის სამთო-გადამამუშავებელი ქარხნის ნაატაკის ნაგავსაყრელის უარყოფით გავლენას მათ ჯანმრთელობაზე. ეს ნაგავსაყრელი მდებარეობს სოფელ მეტ აირუმის გარეუბანში (რომელიც 1988 წლამდე აზერბაიჯანელებით იყო დასახლებული) საქართველო-სომხეთის საზღვრიდან სულ რაღაც 2 კილომეტრში. ახტალის სამთო-გადამამუშავებელი ქარხნის „კუდები“ შეიცავს სპილენძს, თუთიას, ბარიუმს, დარიშხანს, კადმიუმს, მოლიბდენსა და სხვა მძიმე ლითონებს. წყალსატევის დონე წლიდან წლამდე იზრდება. ნაგავსაყრელის ჩამდინარე წყლები მთავრდება მდინარე დებედაში, რომელიც საქართველოშიც მოედინება.

Arnika-ს კვლევის მიხედვით, არასამთავრობო ორგანიზაცია საზოგადოების მობილიზაციისა და დახმარების ცენტრთან და საინფორმაციო არასამთავრობო ორგანიზაცია EcoLur-თან ერთად, ალავერდის, აკორისა და ახტალის თემები განიცდიან ახტალის სამთო-გადამამუშავებელი ქარხნის დამაბინძურებელ ინფრასტრუქტურას, რომელიც ექსპლუატაციას უწევს შამლუგის სპილენძის საბადოს. აღებული ნიადაგის ნიმუშებში მძიმე მეტალების დარიშხანის, კადმიუმის, ქრომის, სპილენძის, მოლიბდენის, ნიკელის, ტყვიის და თუთიის შემცველობა ბევრჯერ აჭარბებდა სომხეთის ნიადაგის ზღვრულ სტანდარტებს ყველა შესწავლილი ლითონისთვის. კვლევებმა ასევე დაადასტურა ჰიპოთეზა, რომ დამაბინძურებლები ვრცელდება დომინანტური ქარის მიმართულებით.

ასევე გამოიკვლიეს მდინარე დებედას ფსკერის ნალექები ქალაქ ალავერდის ცენტრალური ნაწილის წინ (ალავერდი-სანაინი/კაიარანის რაიონი) და ფსკეროვანი ნალექები ქალაქის შიგნით, 500 მ-ის დაშორებით იმ ადგილიდან, სადაც წყალი ჩაედინება მდინარე დებედაში. შედეგებმა აჩვენა მძიმე მეტალების მნიშვნელოვნად მაღალი კონცენტრაცია მდინარის იმ ნაწილში, რომელიც მიედინება მეტალურგიული საწარმოს გვერდით. ეს ნიშნავს, რომ ალავერდის სპილენძის ქარხანა და საცავებში ნარჩენების დაგროვება გავლენას ახდენს გარემოს მდგომარეობაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ქარხანა 2018 წელს დაიხურა, დაბინძურება არსად გამქრალა და კიდევ დიდხანს მოახდენს გავლენას.

სათემო მობილიზაციისა და დახმარების ცენტრის პრეზიდენტი ოლეგ დულგარიანი ასევე აღნიშნავს, რომ ალავერდისა და ოძუნის თემების ეკოლოგიური მდგომარეობა სპილენძის ქარხნის დახურვის შემდეგაც არ მოგვარებულა და ხანგრძლივი დაბინძურების შედეგები ძალიან დიდხანს შეგვახსენებს თავს, თუკი არ იქნება მიღებული კონკრეტული ზომები ნარჩენების, ქიმიური საბადოების გაწმენდისა და მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და თერაპიული ღონისძიებების შესაფასებლად.

დღეს სომხეთში სპილენძისა და მოლიბდენის უდიდეს მარაგს შეიცავს ქაჯარანის სპილენძ-მოლიბდენის საბადოები, აგარაკის სპილენძ-მოლიბდენის საბადოები და სპილენძისა - შამლუხის სპილენძის საბადოში.

ოქრო ასევე მოიპოვება სოტკის (ზოდის) ოქროს საბადოში, რომლის უმეტესი ნაწილი აზერბაიჯანის საერთაშორისოდ აღიარებულ ტერიტორიაზე მდებარეობდა და ამჟამად დეოკუპირებულია. თუმცა სომხეთის საერთაშორისოდ აღიარებული ტერიტორიის ნაწილში ექსპლუატაცია კვლავ გრძელდება.

ოქროს მოპოვება გააქტიურდა ყარაბაღიდან სომეხი ოკუპანტ-მძარცველების განდევნის შემდეგ მეგრაძორის ოქროს, არმანისისა და შაუმიანის ოქრო-პოლიმეტალის საბადოებზე, სადაც ოქროს გაცილებით მოკრძალებული მარაგია ზოდთან შედარებით, სწორედ სომხეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე, სადაც ეკოლოგიური მდგომარეობა გაუარესებისკენ მიდრეკილია და უკვე შეინიშნება კატასტროფის ნიშნები.

მეგრაძორის ოქროს მაღაროში, მაღაროს მიმდებარე ტერიტორიაზე ჩატარებულმა გარემოსდაცვითმა მონიტორინგმა გამოავლინა დამაბინძურებლების მნიშვნელოვნად მაღალი კონცენტრაცია მდინარე მარმარიკის წყლებშ და მის შემოგარენში. მდინარე მარმარიკი ჩაედინება ჰრაზდანში და საბოლოოდ მისი დაბინძურებული წყლები არაქსში, მტკვარსა და კასპიის ზღვაში ხვდება.

არმანისის ოქრო-პოლიმეტალის საბადო და სამრეწველო ნარჩენების ნაგავსაყრელი სამთო კომპანია საგამარის ინფრასტრუქტურული ობიექტებია. ამ ობიექტებიდან გამონაჟონი შეუფერხებლად ვრცელდება გარემოში, მთავრდება მდინარე ჩხნახში, ადგილობრივი მოსახლეობის მინდვრებსა და პირად ნაკვეთებზე, გადააქვს ქარს და მტვერთან ერთად სახლებშიც აღწევს. სახლის მტვერში, ნიადაგსა და მდინარის ნალექებში ქიმიური ნივთიერებების შემცველობის ანალიზის შედეგები აჩვენებს, რომ საბადოს მიმდებარე ტერიტორია ეკოლოგიური კატასტროფის ზონად იქცა.

ურასარში და არმანისში შეგროვებული ნიადაგის ყველა ნიმუშს ჰქონდა დარიშხანის 3-დან 8-ჯერ მეტი კონცენტრაცია, ვიდრე ნიადაგის მაქსიმალური კონცენტრაციის ზღვარია (MAC) 2 მგ/კგ. არმანისში ნიადაგის ყველა ნიმუშში ქრომის კონცენტრაცია 10-ჯერ აღემატება ნიადაგისთვის მაქსიმალურ დასაშვებ კონცენტრაციას - 6 მგ/კგ. ამავდროულად, არმანისში ქრომის მაჩვენებლები ნიადაგსა და მდინარის ნალექებში საშუალოდ 2-ჯერ მეტია. თუთიისთვის, ურასარსა და არმანისში აღებულ ნიადაგის ნიმუშებში, მდინარის ნალექებსა და მტვერში ნიადაგში მაქსიმალური დასაშვები ჭარბი კონცენტრაცია - 23 მგ/კგ, 10-20-ჯერ მეტია.

ეკოლოგიური კატასტროფა ხდება იმ ტერიტორიაზეც, სადაც ყარაბერდის ოქროს საბადო მდებარეობს, რომლის ექსპლუატაცია გავლენას ახდენს სოციალურ-ეკოლოგიურ მდგომარეობასა და ეკონომიკურ აქტივობაზე. შპს „ასატმა“ მიიღო ლიცენზია 2024 წლამდე მუშაობისთვის. თუმცა, კომპანია წყვეტს მუშაობას და ახლა გამოაცხადა თავისი საწარმოო არეალის გაფართოების განზრახვა. 2022 წლის ნოემბერში კომპანიამ გამოაცხადა, რომ საზოგადოებაში საჯარო განხილვებს გამართავდა, მაგრამ აქტივისტებმა და ადგილობრივმა მცხოვრებლებმა ადგილობრივი მუნიციპალიტეტის შენობის შესასვლელი გადაკეტეს და კომპანიის წარმომადგენლების შესვლას ხელი შეუშალეს, რამაც მოსმენა ჩაშალა. ასე მათ უთანხმოება გამოთქვეს, რადგან კომპანიამ ადრე ნაკისრი ვალდებულებები არ შეასრულა. არნიკამ, ჩეხურ არასამთავრობო ორგანიზაციასთან NESEHNUTÍ-სთან ერთად, გამოხატა უარყოფითი დამოკიდებულება შპს ასატ ყარაბერდის ოქროს მაღაროს გაფართოების გეგმის მიმართ, ასევე მისი რეპუტაციის გამო.

გამოდის, რომ სომხეთის მეზობლებისთვის მზარდი პრობლემაა ის, რომ მისი ტერიტორიიდან დაბინძურება ქარებით მეზობელ ქვეყნებში გადადის და დებედის წყლები, ისევე როგორც არაქსი, დაბინძურებული სამრეწველო ჩამდინარე წყლებით ბინძურდება, რომელიც მდინარე მტკვარსა და კასპიის ზღვაში ჩაედინება. სამხრეთ კავკასია და კასპიის ქვეყნები ეკოლოგიურად „ბინძური“ წიაღის ექსპლუატაციისა და ნედლეულის გადამუშავების მძევლები არიან სომხეთში ძირითადი გარემოსდაცვითი სტანდარტების დაცვის გარეშე.

 

ვარდენ წულუკიძე

წაკითხულია : 1531