ანალიტიკა

ალბანური ეკლესია იმპერიას, ხალიფატსა და კაგანატს შორის
22.12.23 15:45

ჰაიელი ვაი-ისტორიკოსები დაჟინებით ამტკიცებენ, რომ  „დამოუკიდებელი ალბანური ეკლესია არ არსებობდა“ და რომ ის თითქოს „ყოველთვის იყო სომხური ეკლესიის ნაწილი“. ვინაიდან ისტორიული ფაქტები არანაირად არ ადასტურებს ამ მითიურ განცხადებებს, თუმცა ზოგჯერ მაინც თანხმდებიან, რომ, მათი თქმით, „704 წლამდე ალბანეთის ეკლესიამ შეინარჩუნა ავტოკეფალია“. მათი მტკიცებით, თავიდან „ავტონომიური“ მაინც „სომეხთა სამოციქულო ეკლესიასთან კანონიკურ ერთობაში“ გახდა, ხოლოკავკასიის ალბანეთის სახელმწიფოს არსებობისშეწყვეტით, მისი ეკლესია „დე ფაქტო გახდაავტონომიური სომეხთა სამოციქულო ეკლესიისსაკათალიკოსო“ და „სპეციალური „ალბანური„ სომხური ეკლესიის საპატრიარქოს როლი ითამაშა, რომელიც ქმნიდა კავშირს მტკვრის მარჯვენა დამარცხენა სანაპიროზე მდებარე ტერიტორიებს შორის“.

 

1830 წლამდე ალბანეთის კათალიკოსის სომხურიეკლესიისადმი „ავტონომიის“ ან რაიმე„დაქვემდებარების“ შესახებ არანაირი მონაცემი არარსებობს! ბევრი მითი ამ „დაქვემდებარებაზე“ უკანათარიღით გამოიგონეს მას შემდეგ, რაც რუსეთისიმპერიის ქვეშ მყოფი ალბანეთის საკათალიკოსოსგაუქმებით, მისი ყველა მონასტერი და ეკლესიაუკანონოდ გადაეცა ეჩმიაძინს.

 

დიახ, იმ დროისთვის ალბანური ეკლესიის „არმენიზაცია“ უკვე განხორციელდა და ჰაიური საწყისების მქონე ენამ „გრაბარ“ ჩაანაცვლა როგორც ძველი ალბანური, ასევე თურქული ენა საღვთო მსახურებიდან. ასევე განადგურდა ძველ ალბანურ და თურქულ ენებზე დაწერილი ყველა ლიტურგიკული წიგნი და დოკუმენტი.

 

ამგვარ „ოპერაციებს“ ატარებდნენ ანაფორაში გამოწყობილი ნაციონალისტები, და ამას მოწმობს მაგალითად, კაპადოკიის თურქული ქრისტიანული მემკვიდრეობის ბედი. მე-20 საუკუნეში, როდესაც „მოსახლეობის გაცვლის“ შემდეგ, კაპადოკიის ყველა მართლმადიდებელი თურქი, რომელიც მიეკუთვნებოდა ყარამანულ ეთნიკურ ჯგუფს, ჩაწერილი როგორც „ბერძნები“, საერო და ლიტურგიკულ წიგნებთან ერთად საბერძნეთში გადავიდა საცხოვრებლად. თუმცა, იგივე ათათურქი მომხრე იყო თურქეთში ყარამანლების დატოვებისა, როგორც „მართლმადიდებელი თურქებისა“, ისინი ნამდვილად იყვნენ „მართლმადიდებელი თურქები“.

 

საბერძნეთის ხელისუფლება კი დაჟინებით ამტკიცებდა, რომ ყარამანლები თითქოს „ელინები“ იყვნენ და უნდა „რეპატრირებულიყვნენ“. საბერძნეთის სათავეში მყოფ ნაციონალისტებს ასობით ათასი დევნილის ჩამოსახლების აუცილებლობა უფრო ნაკლებად აშინებდა, ვიდრე ყოფილი რომის იმპერიის ტერიტორიაზე „არაელინის“ და განსაკუთრებით თურქი მართლმადიდებელი ხალხის არსებობის ფაქტი, რამაც მთლიანად დაანგრია მითი, რომ ეს იმპერია ვითომ "ბერძნული სახელმწიფო" იყო და ამ მიწაზე თურქები თითქოს "ჩამოსახლებულნი" არიან.

 

თურქულ ყარამანლიდურ ენას (საქართველოს წალკის მუნიციპალიტეტში მცხოვრები ურუმელი ბერძნების ენის იდენტური) თავისი ლიტერატურული ტრადიცია ჰქონდა. მე-19 და მე-20 საუკუნის დასაწყისში გამოქვეყნდა როგორც საერო, ისე რელიგიური ხასიათის მრავალი ბეჭდური პუბლიკაცია. ყარამანელებმა გადაადგილებისას თან წაიღო მთელი ლიტერატურა და წიგნი მშობლიურ ენაზე. უკვე ახალ ადგილას, ბერძნულმა სამღვდელოებამ ჩამოსახლებულ მღვდლებსა და საეროებს ჩამოართვა და გაანადგურა თურქულ ენაზე არსებული მთელი ლიტურგიკული ლიტერატურა.

 

დღეს სასწაულებრივად თუ მოიძებნება ბიბლიოგრაფიული წიგნი თურქულ ყარამანლიდურ ენაზე, მაგრამ ყარამანლის გადასახლებიდან მხოლოდ 100 წელი გავიდა! თავად ახალგაზრდა თაობის ყარამანლებს უკვე დაავიწყდათ მშობლიური ენა და ბუნდოვნად ახსოვთ ბებია-ბაბუის ნათქვამი, რომ აღარაფერი ვთქვათ ამ ენაზე წერა-კითხვაზე.

 

გულუბრყვილოა ვიფიქროთ, რომ ეჩმიაძინის ჰაიელმა ნაციონალისტებმა და საეკლესიო მოღვაწეებმა არ მიმართეს მსგავს ზომებს მემკვიდრეობის „უცხო ენაზე“ განადგურების მიზნით, იმის გათვალისწინებით, რომ, მაგალითად, ლიტერატურული ძეგლები სომხურ-ყივჩაღურ ენაზე მხოლოდ ეჩმიაძინიდან შორს იყო შემონახული (უკრაინაში, პოლონეთში და ა.შ. დ.)

 

რაც შეეხება 704 წელს, როდესაც ალბანური ეკლესია, თითქოს, სომხურს „ექვემდებარებოდა“, აქ ეკლესიის „არმენიზაცია“ მხოლოდ მართლმადიდებლობისგან გასვლასა და მონოფიზიტურ-მონოთელიტულ შტოზე გადასვლაში გამოიხატება, რომელსაც მაშინ მისდევდა ჰეისების უმრავლესობა. მაგრამ მონოფიზიტური რელიგია სულაც არ ნიშნავს ჰაის ეთნიკურ ჯგუფს მიკუთვნებას. მაგალითად, ეთიოპიელი ქრისტიანების უმრავლესობა მონოფიზიტია, მაგრამ მათ ხომ არავინ მიაკუთვნებს ეთნიკურ ჰაებს?

 

შეუძლებელია იმდროინდელი მოვლენების გაგება გეოპოლიტიკური სიტუაციის გაანალიზების გარეშე, ის კი ასეთი იყო: კავკასიისთვის სამი ძალა იბრძოდა - რომის (თანამედროვე ისტორიკოსების მიერ არასწორად „ბიზანტიურს“ უწოდებენ) იმპერია კონსტანტინოპოლში, არაბთა ხალიფატი და ხაზარის ხაგანატი. ეს უკანასკნელი იყო თურქული სახელმწიფო და თურქული გავლენა როგორც მის საზღვრებში, ისე იმ ტერიტორიებზე, რომლებზეც ხაგანატი „პრეტენზიას აცხადებდა“ იყო უზარმაზარი, მათ შორის კავკასიის ალბანეთში.

 

თანამედროვე სტერეოტიპებისგან განსხვავებით, მაშინ 7-8 საუკუნეებში ხაზარის ხაგანატი ჯერ კიდევ არ იყო სახელმწიფო დომინანტური იუდაიზმით (როგორც ეს გახდა მხოლოდ მე -9 საუკუნეში). თავად ხაზარები, ისევე როგორც მათი ნათესავები ბულგარელები, უმეტესწილად კვლავ იცავდნენ ტრადიციულ თურქულ რელიგიას - ტენგრიზმს, მაგრამ ქრისტიანობა ასევე გავრცელებული იყო ხაგანატში და ხაგანებში, რომლებიც ინარჩუნებდნენ მოკავშირეობრივ ურთიერთობებს რომის იმპერიასთან, მფარველობდნენ ქრისტიანობას (რაც  დიდმოწამე აბო თბილელის ცხოვრებაშიც დასტურდება) .

 

მიუხედავად იმისა, რომ თავად რომის იმპერიაში მე-7 და მე-8 საუკუნეების მიჯნაზე მოხდა დაპირისპირება მართლმადიდებლობასა და მონოთელიტ-მონოფიზისტურ ერესს შორის, ხაზარის კაგანატი მხარს უჭერდა მართლმადიდებლობას მის სუფთა სახით. მას შემდეგ, რაც მისი მეტოქე, არაბთა ხალიფატი ომაიანთა დინასტიის დროს, ეყრდნობოდა ჯერ მონოფიზიტიზმის, შემდეგ კი მონოთელიტიზმის მხარდაჭერას. ხალიფატის საზღვრებში მცხოვრებმა ჰაიებმა არა მხოლოდ მიიღეს ეს მწვალებლობა, არამედ თავადვე იქცნენ ასეთი "პროხალიფატური" პოლიტიკის გამტარებლებად.

 

ხაზართა ხაგანატის მხრიდან იმ დროს კავკასიის მართლმადიდებელ ქრისტიანთა მხარდაჭერა, მათ შორის კავკასიის ალბანეთის მართლმადიდებელი კათოლიკოსისა, აიხსნება როგორც იმ დღეებში ხაზარების მჭიდრო კავშირებით კონსტანტინოპოლთან, ასევე კავკასიელი ქრისტიანების ერეტიკოსი ჰაიების გავლენიდან გამოყვანის განზრახვით, ასევე, დიდი ალბათობით, იმით, რომ კავკასიის ალბანეთის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ხაზარების ნათესავები - ქრისტიანი თურქები - იყვნენ.

 

VIII საუკუნის დასაწყისში კი, შიდა პრობლემებისა და არეულობის გამო, ხაზარებსა და რომაელებს „კავკასიისთვის არ ეცალათ“, რომელიც შემდეგ სომხურმა ეკლესიამ გამოიყენა ალბანეთის საკათალიკოსო მონოთელიტურ ერესში „მოსაქცევად“, უმაიად ხალიფას აბდულ-მალიქ იბნ მარვანის მხარდაჭერით.

 

აბდულ-მალიქ იბნ მარვანი ისტორიაში შევიდა, როგორც რეფორმატორი. სახალიფოს ყველა ქვეყანაში განხორციელდა რიგი რეფორმებისა, რამაც გაამყარა არაბთა ძალაუფლება: ბერძნული და შუა სპარსულის ნაცვლად, საქმისწარმოება ყველგან არაბულ ენაზე ხორციელდებოდა; 696 წელს რომაული (ბიზანტიური) და სასანიდური ფული ჩანაცვლდა ახალი ჭრის არაბულმა მონეტებმა, განხორციელდა საგადასახადო და ფინანსური რეფორმა.

 

აბდულ-მალიქ იბნ მარვანი, როგორც ჩანს, ასევე დაინტერესებული იყო რელიგიური საკითხებით, რომლებიც ეხებოდა მის ქრისტიან დაქვემდებარებულებს. მან გადაწყვიტა, განსხვავებით მართლმადიდებლობისა, რომელიც დამკვიდრდა რომის იმპერიაში და სარგებლობდა ხაზართა ხაგანატის მხარდაჭერით, გაევრცელებინა მონოფიზიტ-მონოთელიტების მწვალებლობა თავის სამფლობელოებში, რომელსაც ჰაიები იცავდნენ. ამ კუთხით მისმა პოლიტიკამ სომეხთა კათოლიკოს ელია I-ის სრული მხარდაჭერა ჰპოვა.

 

აი, რას წერს ამის შესახებ მართლმადიდებლური ენციკლოპედია: „არაბების დახმარებით ელია I არჩიშეცი აქტიურად ეწინააღმდეგებოდა კავკასიის ალბანეთის კათალიკოსის (ალუანკას) ნერსეს ბაკურის პოლიტიკას, რომელიც მიდრეკილი იყო ორივეს ქალკედონური დოგმატის აღიარებისაკენ ქრისტეს ორბუნებოვნების შესახებ და მართლმადიდებლურ ბიზანტიასთან კავშირისაკენ. მოვსეს კალანკატვაცი (დასღურანცი) „ალუანკის ქვეყნის ისტორია“ მე-3 წიგნი შეიცავს ალბანეთის ეკლესიის საბჭოს მიმართვას ელია I არჩიშეცისადმი საჩივრებით კათოლიკოს ნერსეს ქმედებებზე, „რომელიც ჩავარდა ქალკედონურ მწვალებლობაში“, ასევე 704 წელს „სომეხი ელიას დიდი ჰაირაპეტის“ (პატრიარქის) ჩასვლის შესახებ ალბანეთის დედაქალაქში, ქალაქ პარტავში, არაბთა ოსტიკანის (გუბერნატორის) გაგზავნილი სამხედრო რაზმის თანხლებით, ნერსეს დაპატიმრებისა და დამასკოში გაგზავნის შესახებ. ..” ჰაი სამღვდელოების ხელდასმული სიმეონ I გახდა ალბანეთის კათალიკოსი“.

 

საინტერესოა, რომ სწორედ 704 წელს, როდესაც არაბთა ხალიფატის ხელისუფლებამ სომეხთა კათალიკოსის ინტრიგებით ალბანური ეკლესია მონოფიზიტობაზე „გადაიბირა“, მატიანეების მიხედვით თვით სომხები (ხაიები) სასაზღვრო რაიონები აუჯანყდნენ სახალიფოს და დახმარება სთხოვეს იმპერატორ ტიბერიუს III-ს. როგორც ჩანს, პატრიარქმა ელია I-მა მხარი არ დაუჭირა ამ აჯანყებას, რითაც გაიმყარა აბდულ-მალიქ იბნ მარვანის ნდობა.

 

ამასობაში 695 წელს ტახტიდან ჩამოგდებული იმპერატორი იუსტინიანე II გაიქცა ხაზარებთან ტამანის ნახევარკუნძულზე. ჩამოგდებული იმპერატორის ცოლი  გახლდათ ხაზარ ხაგანის იბუზირ გლიავანის და - თეოდორა. 705 წელს მას შეეძინა იუსტინიანეს ვაჟი ტიბერიუს IV, რომელიც მამამისის თანამმართველი იყო 706-711 წლებში.

 

ტახტის დასაბრუნებლად იუსტინიანე II-მ გადაწყვიტა გამოეყენებინა სხვა თურქების - ბულგარელების დახმარება. 705 წელს იუსტინიანე II ბულგარელთა ჯარით მიუახლოვდა კონსტანტინოპოლის კედლებს ბულგარელი ხან ტერველის მეთაურობით, აიღო დედაქალაქი და კვლავ დაიბრუნა ტახტი. იუსტინიანე II-მ გულუხვად დააჯილდოვა თავისი მფარველი ბულგარელი ხან ტერველი და შექმნა პრეცედენტი ისტორიაში - ტერველს ცეზარის ანუ კეისრის ტიტული მიანიჭა.

 

როგორც ჩანს, ხაზართა ხაგანატს, რომის იმპერიას და ბულგარელებს ჰქონდათ შესაძლებლობა გაეერთიანებინათ ძალები, რათა დაებრუნებინათ კავკასია, უპირველეს ყოვლისა კავკასიური ალბანეთი გამოეხსნათ სახალიფოდან და აღედგინათ მართლმადიდებლობის პოზიცია.

 

იუსტინიანე II-მ კი ეს შანსი არ გამოიყენა. 708 წელს აღმოსავლეთში პოზიციების განმტკიცების ნაცვლად, იუსტინიანე II მოულოდნელად შეეკამათა ხან ტერველს და უცაბედად თავს დაესხა ბულგარეთს. ხან ტერველმა დაამარცხა იგი ანჰიალოს ბრძოლაში. ამის შემდეგ, ბუნებრივია, ბულგარელებთან ომში დამარცხებით დასუსტებული იუსტინიანე II-მ არაბებთან ომში რამდენჯერმე დამარცხდა.

 

მიუხედავად ამისა, ხალიფა ალ-ვალიდ I, რომელმაც ტახტი მემკვიდრეობით მიიღო 705 წელს, ძალიან შეშფოთებული იყო კავკასიაში რომა-ხაზარების ახალი შეტევის პერსპექტივებით, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც, ფაქტობრივად, იუსტინიანე II-ისა და მისი მცირეწლოვანი ვაჟის, ნახევრად ხაზარ ტიბერიუსის ტახტზე ასვლასთან ერთად, წარმოიშვა იმპერიისა და ხაგანატის ძლიერი ალიანსი და, ფაქტობრივად, უზარმაზარი ორმაგი თურქულ-რომაული იმპერია. ასეთმა პერსპექტივამ გულწრფელად შეაშინა ომაიანთა ხალიფა, რომელმაც ამ ალიანსის საწინააღმდეგოდ გააძლიერა მონოფიზიტობის მხარდაჭერა კავკასიაში, იმავე კავკასიურ ალბანეთში.

 

შედეგად, საეკლესიო სფეროში მონოფიზიტმა კათალიკოსმა მიქაელმა, რომელმაც 705 წელს შეცვალა კათალიკოსი სიმეონ I და მართავდა ალბანეთის ეკლესიას 35 წლის განმავლობაში, არა მარტო ამტკიცებდა მონოფიზიტობას ალბანეთში, არამედ საბოლოოდ წაეკიდა მართლმადიდებელ ქართლის (ქართველთა) კათალიკოსს ტალილს, და ანათემას გადასცა იგი.

 

ანათემის მიზეზი ის იყო, რომ კათალიკოსმა ტალილმა ალბანელი უფლისწული ვარაზონის თავის ბიძაშვილზე ქორწინება აკურთხა, მაგრამ რეალურად ქართლის საკათალიკოსოსადმი მიქაელის მკვეთრად გაზრდილი მტრობის მიზეზები უფრო ღრმა იყო და აშკარად იგრძნობოდა ჰაიელი „მეგობრებისა და მრჩევლების გავლენა“, რომლებიც ქართული ეკლესიისადმი მტრულად იყვნენ განწყობილნი იმ დროიდან, როდესაც კათალიკოსმა აბრამმა ანათემას გადასცა ქართველები.

 

იმპერატორ იუსტინიანე II-ისა და მისი შვილის ბედი კი მეტად ტრაღიკულად წარიმართა. ლაშქარი აღშფოთდა და ფილიპიუს ვარდანი იმპერატორად გამოაცხადა. სანამ იუსტინიანე II აგროვებდა ჯარებს მცირე აზიაში, ფილიპემ დაიკავა კონსტანტინოპოლი.

 

იუსტინიანემ კვლავ სთხოვა დახმარება თავის ყოფილ მფარველ ხან ტერველს. ტერველმა კვლავაც უპასუხა იმპერატორის თხოვნას, მაგრამ ამჯერად იგი უფრო მცირე ჯარით დაეხმარა მას. ხანს უკვე აღარ სჯეორდა იუსტინიანეს წარმატებისა. იუსტინიანე დამარცხდა და სიკვდილით დასაჯეს. ანასტასიამ, იუსტინიანეს დედამ, რა შეიტყო შვილის გარდაცვალების შესახებ, თან წაიყვანა შვილიშვილი ტიბერიუსი და თავი შეაფარა ბლაკერნის ეკლესიაა. მაგრამ მათ თვალყურს ადევნებდა ერთი დესპანი, ფილიპიკე, რომელმაც მოკლა ახალგაზრდა "ხაზარის" იმპერატორი ტიბერიუსი. ასე დასრულდა ჰერაკლიუსის დინასტია, რომელიც რომის იმპერიას 610 წლიდან მართავდა.

 

 

 

გიორგი კვინიტაძე

 

წაკითხულია : 1612