აზერბაიჯანელი მმართველი ჯაჰან შაჰ ყარა-ყოიუნლუ, როგორც „სომხური“ მატენადარანის დამფუძნებელი
25.12.18 15:00

სომხეთის ნაციონალისტური პროპაგანდის ერთ-ერთი „კოზირი“ არის მეტენადარანის ხელნაწერთა საცავი, რომელიც შეიქმნა 1920 წელს ეჩმიაძინის მონასტრის ნაციონალიზებული ხელნაწერის კოლექციის საფუძველზე. მისი პოზიციონირება ხდება, როგორც „უძველესი ბიბლიოთეკა“, რომელიც შექმნილია „სომხეთის ისტორიის დასაწყისში“.

მაგრამ ამავდროულად, სომხები გულმოდგინედ მალავენ ამ საცავის ნამდვილი შემქმნელის სახელს, რომლის ხელნაწერებიც აქვე ინახება.

მატენადარანის დამფუძნებელი იყო თიურქული აზერბაიჯანის სახელმწიფო ყარა-ყოიუნლუს მმართველი ჯაჰან-შაჰი (მართავდა 1436-1467). სწორედ ის იყო, ვინც სომეხი კათოლიკოსი დაპატიჟა თიურქულ სოფელ უჩ-კილისეში („სამი ეკლესია“), რათა მას აქ საკუთარი რეზიდენციის ორგანიზება მოეხდინა.

ამავე დროს, ჯაჰან შაჰმა, სამწუხაროდ, ყურადღება არ მიაქცია იმ ფაქტს, რომ მის სამფლობელოში მცხოვრები ქრისტიანი-თიურქები და ალბანელი-ქრისტიანები მისი ეთნიკურად და კულტურულად აბსოლუტურად განსხვავდებოდნენ ჩამოსული სომეხი ეკლესიის მსახურებისგან.

ამ მომენტიდან, ეჩმიაძინის კათოლიკოსი, რომელიც უჩ ქილისეში იყო დაფუძნებული, ატარებს თავის ანგარიშს. სხვათა შორის, ეჩმიაძინი წარმოიშვა შესატყვისიდან „უჩ მუაზინ“ - (არაბული - „უჩ“ - სამი, „მუაზინ“ - ლოცვის გამომცხადებელი მუსულმანებში).

ჯაჰან შაჰის ყარა-ყოიუნლუს დროს აშენდა ეჩმიაძინის შენობა დოკუმენტთა შენახვისთვის. შაჰთან დაახლოებული პირები მას „მეთინდერეს“ უწოდებდნენ, რაც ნიშნავს „ტექსტების საცავს“ (დოკუმენტების). „მეთინ“ არის არაბული წარმოშობის სიტყვა და ყველა თურქულენოვან ქვეყანაში ნიშნავს „ტექსტს“. „დერე“ არის თურქული სიტყვა და ნიშნავს „ხეობას“, „საცავს“. აზერბაიჯანულ ენაზეც იდიომური გამონათქვამი არსებობს „აღილ დერესი“ – „გონების საცავი“, ასე უწოდებენ, განსაკუთრებით ჭკვიან, ნიჭიერ ადამიანებს.

ჯაჰაბ შაჰი ასევე ცნობილია, როგორც პოეტი, რომელიც წერდა აზერბაიჯანულ ენაზე ფსევდონიმით ჰაქიქი. მას ჰქონდა დელიკატური მხატვრული გემო, თავის სამფლობელოში პოეტებს კრებდა, აღმართავდა ელეგანტურ შენობებს (მაგალითად, მისი ბრძანებებით 1465 წელს თავრიზში აშენდა ცისფერი მეჩეთი).

მატენადარანში დღემდე ინახება უნიკალური ბიბლიოთეკის დამფუძნებლის ჯაჰან შაჰის დივანი. იგი შედგება გაზელებისგან, რომლებიც დაწერილია აზერბაიჯანულ და სპარსულ ენებზე. ჯაჰანის შაჰის რჩეული ლექსები აზერბაიჯანში 1986 წელს გამოქვეყნდა გამომცემლობა „იაზიჩის“ (ბაქო) მიერ, მხოლოდ 2 ლექსს რუსულ ენაზეა თარგმნილი ტ.სტრეშნევას მიერ და გამოქვეყნებულია კრებულში „უძველესი აღმოსავლეთის კარიბჭე“.

ისტორიკოსების აზრით, ჯაჰან შაჰი იყო ყარა-ყოიუნლუს ყველაზე ძლიერი და გავლენიანი მმართველი. კარგად განათლებული ქველმოქმედი, ის გამორჩეული იყო ტოლერანტობით, ამიტომ იგი მფარველობდა ქრისტიანებსა და შიიტებს. ეს უკანასკნელი არ მოსწონდა სუნიტ სასულიერო პირებს, რომლებიც მხარს უჭერდნენ მის ოპონენტებს აზერბაიჯანის სხვა სახელმწიფოდან - აყ-ყოიუნლუ.

სამწუხაროდ, ჯაჰან შაჰის ბედი ტრაგიკული იყო - იგი დაიღუპა აყ-ყოიუნლუსთან ბრძოლაში, რომელსაც მისი ქონება გადაეცა. მაგრამ სომეხი კათოლიკოსი, რომელიც დასახლდა ეჩმიაძინში, სწრაფად გადავიდა ახალი მმართველებისკენ, მოგვიანებით კი, სხვა აზერბაიჯანული დინასტიის - სეფევიდებისკენ.

მიუხედავად ამისა, სეფევიდების დროს ეჩმიაძინში და ირავანის სიახლოვეს, სომხებს საუკუნეების მანძილზე ჰქონდათ მცირე ჩამოსახლებულთა სტატუსი, რომლებსაც არანაირი გავლენა არ ჰქონდათ ამ აზერბაიჯანული მიწების პოლიტიკურ ბედზე.

აქ ირევანის მმართველთა სიაა. დიდი სურვილის მიუხედავად შეუძლებელია სომხური სახელის პოვნა...

არაბული ხალიფატის პერიოდი
ემირები (640-878)
მუჰამედ იბნ მარვანი (693-701, ფაქტობრივად 699 წლიდან), მასლამა იბნ აბდ ალ-მალიქ (709-715), ჯარაჰ იბნ აბდალაჰ ალ-ჰაკიმ (722- 724), მასლამა იბნ აბდ ალ-მალიქ ( (725-729), ჯარაჰ იბნ აბდალაჰ ალ-ჰაკამი (729-730), მასლამა იბნ აბდ ალ-მალიქ (731-732), მარვან იბნ მუჰამედ ყრუ (732-744), მუსაფირ იბნ კუსაირი (745-750), აბუ ჯაფარი (750-754), ჰასან იბნ კახტაბა ატ-ტაი (754-759), მეჰდი (760-775), ჰასან იბნ კახტაბა ატ-ტაი (771-775), იაზიდ იბნ უსაიდ ას-სულამი (752-754), (759-769), (775-780), ჰარუნ (780-786), ჰუზაიმა იბნ ჰაზიმ ათ-თამიმი (786-787), იუსუფ იბნ რაშიდ ას-სულამი (787), იაზიდ იბნ მაზიად აშ-შეიბანი (787-788), უბაიდულაჰ იბნ მაჰდი (788-791), ფადლ იბნ იაჰია იბნ ხალიდ ალ-ბარმაქი (792-795), მუჰამედ ალ-ამინი (795-809), აჰმად იბნ იაზიდ ას-სულამი (796-797), (811), საიდ იბნ სალმ ალ-ბახილი (798-799), (799), ნასრ იბნ ხაბიბ ალ-მუხალლაბი (799), იაზიდ იბნ მაზიას აშ-შეიბანი (799-801), ასად იბნ იაზიდ აშ-შეიბანი (801-802), მუჰამედ იბნ იაზიდ აშ-შეიბანი (802-803), ჰუზაიმა იბნ ჰაზიმ ათ-თამიმი (803-806), სულეიმან იბნ იაზიდ ალ-ამირი (806-807), აიუბ იბნ სულეიმა (807), იაჰია იბნ ზუფარ (808), აბდალაჰ იბნ მუჰამედ (809), მუჰამედ იბნ ზუჰაირ ად დაბი (809), ასად იბნ იაზიდ იბნ მაზიად (809-811), ისხაკ იბნ სულეიმან ალ-ხაშიმი (811-813), აბუ აბდალაჰ (814), ხათიმ იბნ ხარსამა იბნ აიან (815-818), იაჰია იბნ მუად (818-819), აჰმად იბნ იაჰია (819-820), ისა იბნ მუჰამედ ალ-მამუნი (820-823), მუჰამედ იბნ აბდალაჰ ალ-ქალბი (822-824), ზურაიქ იბნ ალი (824-825), აჰმად იბნ აბდ ალ-ალა (825-826), აბდ ალ-ალა იბნ იბრაჰიმ (826-827), მუჰამედ იბნ ჰუმაიდ ათ-თუსი (827-828), ჰალიდ იბნ იაზიდ აშ-შეიბანი (829-832), (841), ალ-აბას იბნ ალ-მამუნ (832-834), ალ-აფშინ ჰაიდარ იბნ კაუს (835-840), ჰალიდ იბნ იაზიდ აშ-შეიბანი (841), ჰალიდ იბნ იაზიდ იბნ მაზიად აშ-შეიბანი (842-845), Мухаммед ибн Халид (845-849), აბუ აბდალაჰ ალ-მუმთაზ ბილლაჰ (849-862), ალ-აბას იბნ ალ-მუსთაინ (863-865), აბდალაჰ იბნ ალ-მუმთაზ (866-867), ისა იბნ აშ-შეიხ აზ-ზუხრი აშ-შეიბანი (870), ჯაფარ ალ-მუფავიდი (875-883).

ჩუხურსადაადის ბეგლარბეგები

ემირ საადი (XIV საუკუნის ბოლოსა 1410 წლამდე), ფირ ჰუსეინი (1410-1413), ფირ იაგუბი (ფირ ჰუსიენ ოღლუ) (1420-იანი წლები), აბდული (ფირ ჰუსეინ ოღლუ) (1440-იანი წლები), იაგუბ ბეგი (1440-იანი წლები), ჰასან ალი ყარაყოიუნლუ (1460-იანი წლები), დივ სულთან რუმლუ (1515 წლიდან), ჰუსეინ ხან სულთან რუმლუ (1550 წლიდან), შაჰგულუ სულთან უსთაჯლი (1550-1575), მუჰამედ ხან თოხმაგ უსთაჯლი (1576-1583), ლელე ფაშა (1577), ხიდირ ფაშა (1583), მუჰამედ შარიფ ფაშა (1604 წლამდე), ემირგიუნე ხან ყაჯარი (1604/5-1625), თახმასიბგულუ ხან ყაჯარი (1625-1635), ფარჰად ფაშა (1635), კალბალი ხანი (1636-1639), ჩაღათა ქიოთუქ მუჰამედ ხანი (1639/40-1648), ხოსროვ ხანი (1648-1652/53), მუჰამედ ყულუ ხან ლელე ბეგი (1652/53-1659/60), ნაჯაფ გულუ ხანი (1659/60-1663), აბასგულუ ხან ყაჯარი (ემირგიუნ ხან ყაჯარის ვაჟი) (1663-1666), საფი ხანი (ალხას მირზა) (1666/67-1674), სარიხან ბეგი (1674-1675), საფიყულუ ხანი (1675-1679), ზალ ხანი (1679-1688), მურთუზაგულუ ხანი (1688-1691), მუჰამედგულუ ხანი (1691-1694), ზოჰრაბ ხანი (1694-1699), ფარზალი (ფათალი) ხან ყაჯარი (1699-1705), აბდულ მუჰამედ ხანი (1705-1709), მეჰრალი ხანი (1709-1719), ალაგულუ ხანი (1719-1725), რეჯეფ ფაშა (1725-1728), იბრაჰიმ ფაშა და მუსთაფა ფაშა (1728-1734), ალი ფაშა დაფთარდარ (1734), ჰაჯი ჰუსიენ ფაშა (1734), მუჰამედყულუ ხანი (1735), ფირ მუჰამედ ხანი (1736).

ირევანი გუბერნატორები

ნაზოროვ ივან ივანოვიჩი, 1849-1859 გენერალ მაიორი ასტაფიევ მიხაილ ივანოვიჩი, , 1860-1866 გენერალ მაიორი როსლავლევ მიხაილ ივანოვიჩი, 1867-1880 გენერალ მაიორი შალიკოვ მიხაილ იაკოვლევიჩი, 22 მარტი 1880-22 დეკემბერი 1890 გენერალ-ლეიტენანტი ფრეზე ალექსანდ ალექსანდროვიჩი, 2 თებერვალი 1891-16 ნოემბერი 1895 გენერალ-ლეიტენანტი გრაფ ტიზენგაუზენ ვლადიმირ ფიოდოროვიჩი, 20 თებერვალი, 1896-1916 სახელმწიფო მრჩეველი.

ვიცე-გუბერნატორები

ბლავატსკი ნიკიფორ ვასილიევიჩი, 1849-1861 სასამართლოს მრჩეველი დზიუბენკო ვასილი აფანასიევიჩი, 1861-1865 სახელმწიფო მრჩეველი ბუჩენ კარლ იგნატიევიჩი, 1865-1873 სახელმწიფო მრჩეველი ჩეხოვსკი ვალერი აფანასიევიჩი, 30 დეკემბერი 1873-2 სექტემბერი 1890 სახელმწიფო მრჩეველი გრაფ ტიზენგაუზენ ვლადიმირ ფიოდოროვიჩი, 29 ნოემბერი 1890-29 ოქტომბერი 1892 სახელმწიფო მრჩეველი ნაკაშიძე მიხაილ ალექსანდრეს ძე, 19 ნოემბერი 1892-15 აპრილი 1904 სახელმწიფო მრჩეველი ბარანოვსკი ვიქტორ პეტროვიჩი, 6 სექტემბერი 1904-1913 პოდპოლკოვნიკი ჩეგოდაევი ალექსეი პავლოვიჩი, 1913-1914 მრჩეველი სგრელბიცკი არკადი ევგენიევიჩი, 1916-1917 სახელმწიფო მრჩეველი.

აი ასეთი „ძველი სომხური მიწაა“ ის ძველი აზერბაიჯანული, სადაც მდებარეობს „განწმენდილი“ ძირძველი მოსახლეობისგან დღევანდელი ერევანი და ეჩმიაძინი.




KavkazPlus

წაკითხულია : 568