თინა იველაშვილი გამომცხვარი პურის ერთი სახეობის სახელწოდება „უხა“ თუ ე. წ. „სომხური ლავაში“
26.04.16 21:55

ჩვენი დაინტერესება გამოიწვია გამომცხვარი პურის ერთი სახეობის „უხის“ ანუ ე. წ. „სომხური ლავაშის“ შესახებ ამ ბოლო დროს გავრცელებულმა ერთმა ინფორმაციამ, რომელსაც ოპონენტების მხრიდან საკმაოდ ხმაურიანი გამოხმაურება მოჰყვა. საქმე ეხება მსოფლიოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვისადმი მიძღვნილ 2014 წლის 26 ნოემბერს პარიზში UNESCO-ს საერთაშორისო მეცხრე ყრილობაზე სომხეთის მიერ შეიტანილ განაცხადს „ლავაში როგორც სომხური პური“-ს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლთა სიაში შეეტანას. განაცხადს თან ერთვოდა ფაილი სახელწოდებით „ლავაში: მომზადება, დანიშნულება და გარეგნული სახე ტრადიციული სომხური პური როგორც კულტურის გამოხატულება (Лаваш приготоаление, значение и внешний вид традисионного армянского хлеба как выражение културы.“), რომელშიაც ალბათ პურის ამ სახეობის შესახებ დაწვრილებითი მონაცემები იყო დატანილი. არსებული ინფორმაციით UNESCO-ს კომისიამ ეს ფორმულირება მიიღო, რასაც მაშინვე აზერბეიჯანის, თურქეთის, ირანის და სხვა მუსლიმანური ქვეყნების მხრიდან საპროტესტო განცხადებები მოჰყვა.

ამ საპროტესო განცხადებების შემდეგ UNESCO-მ ფორმულირება ოდნავ შეცვალა და შემდეგი სახე მისცა: „ლავაში დამზადება, დანიშნულება და გარეგნული სახე ტრადიციული პურისა როგორც კულტურის გამოხატულება სომხეთში (Лаваш приготоаление, значение и внешний вид традисионного хлеба как выражение културы в Армкнмм).“ ამით თითქოს აჩვენა რომ ლავაში წარმოადგენს არა სომხების შემოქმედებას, არამედ მხოლოდ კულტურის ელემენტია სომხეთში. მაგრამ მოწინააღმდეგენი მაინც უკმაყოფილონი დარჩნენ, რადგან ამ ფორმულირებაში მხოლოდ სომხეთი ფიგურირებს, მაშინ როდესაც ამ სახის პურს ამ ტექნოლოგიით აზიის არაერთ ქვეყანაში აცხობდნენ და დღესაც აცხობენ.

ელიშად ალილის მითითებით მისი დამზადების ტექნოლოგია ასეთია: „Хлеб-лаваш это название тонкой пресной лепешки, из белой муки. Исторически с таким названием он распрострпнен на Кавказе, в Турции, Иран, Средней Азии...ни одноы из этих стран не дошли до такого абсурда чтобы присвоить изобретение лаваша исклучительно своему этносу. Но вот армянсеая сторона в деле присвоения чужого по всему миру слишком вольготно себя чувствует....Этот вид хлеба в Армении готовится только в тендире. А в Азербаиджане и в Турции кроме тендира готовится в печи и особенно на саджею Сам садж, которыи не используктся армянами, является изобретением кочевников и важным атрибутом полевой кухни. В пути он очень практичен применении. Хлеб-лаваш изобретен не из за формы, или вкуса, а из за необхадимости. Некоторые виды тонеого хлеба-лаваша в сухом виде могут не портится неделиами и месяцами. Такой хлеб выгодно имееть при себе во время кочевий, или странствий. Стоит слегка увлажнить сухой хлеб-лаващ, и он готов к употреблкнию. Завернутый в такой хлеб сыр, творог, каймак, масло можно было употреблять не сходя с лошади....Обычно во время остановок в пути можно приготовить хлеб-лаваш на садже под открытым небом и сделать хлеба на несколько недель.“ მისი მითითებით: «именно на садже готовится самая тонкая и вкусная лепешка, а не тендире. На садже также легко готовятся лаваша-подобные мучные издания начинками на подобии кете, кутеби, гезлеме, гатлама-каттама, катмер и т. д. Сам раскатанный хлеб-лаваш в тюркском мире больше известен под названием йуха, йука, йуйга, йувга йуфка, жука, жупка и т. п“(Алили, , 2-3).

იგი მიმოიხილავს რა ლავაშის შესახებ არსებულ ლიქსიკურ მასალას მიდის იმ დასკვნამდე, რომ:

“1. Тонкая пресная лепешка изготовленная из белой муки под названием лаваш, исторически распространен на Кавказе, в Турции, Иране, Спедней Азии, Повольже. В неклтлрых других странах Востока подобныи хлеб имеет свои регионалтные названия. Уже только с этой причмне все потуги арменской стороны присваивать данное изделие исклучительно к своей культуре вызывает недоумение.

2. Слово лаваш распространенное среды многих туркских языков является не сугбо названием хлеба, а распространеняется ко многим тонким, раскатанным, слоенным складчатым видам пищи, как мучных, так и не мучных изделий.

3. Сам хлеб-лаваш в тюркских языках имеет другое и аутентичное название в таких фонетисемких модификациях как йуха, йухка, йуйга, йувга йуфжа, жука, жупка и т. п., что отмечается еще в текстах древнетюркского периода и свидетельствует о практике приготовления тонко раскатанного хлеба среди древних тюрков.
4. Но даже при этом в армянской хлеб-даваш изготовливается только в тендире. В Турции и Азербаиджане кроме тендира готовится так же в печи и на выпуклой стороне саджа. Садж является отрибутом полевой кухни и являктся незаменимым практическим предметом во времия кочевий. Сам хлеб-даваш тоже является изобретением кочевников, так как тонеий хлеб, изготовленный на выпуклой стороне саджа.“[Алили, 10].

U რამდენადაც სომეხ და აზერბეიჯანელ მკვლევარებს შორის გამომცხვარი პურის ეს სახეობები „უხა“ და სადავო ე. წ. „ლავაში“ ფართოდ იყო გავრცელებული სამცხე-ჯავახეთის მკვიდრ ქართველ მოსახლეობაში, ამდენად მიზანშეწონილად ვცანით ამ პრობლემასთან დაკავშირებით ჩვენი პოზიცია დაგვეფიქსირებინა. ე. წ. „სომხური ლავაში“ თავისი დამზადების ტექნოლოგიით ძალიან დიდ სიახლოვეს ამჟღავნებს სამცხე-ჯავახეთში ფართოდ გავრცელებულ გამომცხვარი პურის ისეთ სახეობასთან როგორიცაა “უხა.” მოკლედ მიმოვიხილოთ მისი დამზადების ტექნოლოგიის ქართული ვარიანტი.

XX საკინის 60-70-იან წლებამდე უხას დოლისა ან დიკის (გამონაკლის შემთხვევაში ქერ-დიკის) ფქვილისაგან (პურის დედის ანუ საფურის გარეშე) მოზელილი მაგარი გაუფუვებელი-გაუღვივებელი ცომისაგან აცხობდნენ. ცომი საკმაოდ მაგარი-სქელი უნდა ყოფილიყო თორემ უხად-თხლად არ გაიშლებოდა. კარგად დაზელილ ცომს, დაახლოებით მუშტის სიდიდის ნაჭრებად, ამოაგუნდავებდნენ, თითოულ ხელახლა დაზელდნენ, მრგვალ ფორმას მისცემდნენ, ცოტა ხანს ( 4-5 წუთი) „თავის ასაღებად“ ასე დატოვებდნენ, შემდეგ კი დაიწყებდნენ უხის გაშლას. უხას ფეხშუმზე (ფეშხუმი ) ან მაგიდაზე, ვისაც როგორ ეხერხებოდა, უხლავის გამოყენებით სიფრიფანად-ძალიან თხლად შლიდნენ. დოლისა ან დიკის ფქვილისაგან მოზელილი ცომი საკმაოდ ხასია-წევადია, ამიტომ ადვილი იყო მისგან უხლავით სიფრიფანა უხის დამზადება-გაშლა. უხლავი ხისგან მრგვლად განოთლილი დაახლოებით ერთი მეტრის სიგრძის ჯოხია, რომელიც შუა წელზე ოდნავ სქელია ბოლოებში კი შედარებით წვრილი; „უხლავი ხის იარაღი, ერთი მეტრის სიგრძისა, ხმარობენ ცომის გასაშლელად“ [ბერიძე, 1983: 126]. გაშლილ-ზომაზე გათხელებულ უხის ცომს უხლავის საშუალებით გახურებულ საჯზე გადააფარებდნენ, ცოტა ხანს აცლედნენ და უხლავითვწ ან ხელით მეორე პირზე გადააბრუნებდნენ. რემდენიმე წუთში ეს მხარეც შეცხვებოდა თუ არა, გადმოიღებდნენ ა ორად ან ოთხად გაკეცილს გაშლილი ტილოს ქვეშ ამოდებდნენ რომ არ გამხმარიყო - არ „გაფხეჭილიყო.“ უხა სახელდახელოდ და ადვილად გამოსაცხობი იყო, თბილ-თბილს, ცხვადასხვა მისატანებელთან (ყველი, კარაქი, მაწონი მწნილი ერბო, წვნიანი თუ მშრალი კერძები) ერთად ჭამდნენ. მას ერთი დღის სამყოფს თუ გამოაცხობდნენ. ფაქტიურად ეს იყო უღვივარი ცომისაგან გამომცხვარი ჩვეულებრივი პური.

საჯი-საჭი ეს იყო საგანგებოდ დამზადებული 50-60 სანტიმეტრის დიამეტრისა და 2-3 მილიმეტრის სისქის მქონე ოდნავ კონუსური ქამა სოკოს დაშლილი ქუდის მსგავსი ფორმის მქონე თუჯის მეგვალი ნაჭერი. უხის გამოცხობისას საჭის შიდა მხარეს (რომელიც ცეცხლის მხარეს ექცეოდა) ნაცრის სქელი ტალახით 0,2 სმ-ის სისქეზე გალესავდნენ-დაქულავდნენ და სამფეხზე-ზედადგარზე ან ორ-სამ სპეციალურად დაწყობილ (ზედადგარივით გამართულ) ქვასა თუ აგურზე შემოდგამდნენ, ქვეშ კი ცეცხლს შეუნთებდნენ. იმისათვის რომ გაეგოთ საჭი გახურდა თუ არა, ზედაპირზე თხლად ფქვილს მოაბნევდნენ. ფქვილი ოდნავ რომ შეწითლდებოდა, საჯი გახურებული იყო, ზადაპირიდან ფქვილს ტილოთი გადაწმენდნენ და გამოსაცხობად გაშლილ უხას გადააფარებდნენ.

აქვე უნდა ითქვას ისიც, რომ რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, 19 საუკუნის 30-იან წლებში სამცხე-ჯავახეთში კომპაქტურად შემოცხოვრებული სომხებისათვის საჯზე უხის ცხობის ტექნოლოგია და თვით ტერმინიც სრულიად უცნობია.

გამომცხვარ უხას არა მარტო პურის სახით იყენებდნენ საკვებად, არამედ თითქმის ყველა ოჯახი მისგან ერიშტის სახელწოდებით საკვებ ნახევარ ფაბრიკატსაც საზამთროდ და საგაზაფხულოდ მარაგის სახით (საკმაოდ დიდი რაოდენობით) ამზადებდა. მისი მომზადება საკმაოდ შრომატევადი საქნე იყო (ცომის მოზელა, გაშლა გამოცხობა, დაჭრა და ა. შ.), ამიტომ რამდენიმე ქალი ერთდროულად მუშაობდა. გამომცხვარ უხას თბილ-თბილს სათითაოდ წვრილი მილივით დაახვევდნენ და დანით რგოლებად დაჭრიდნენ. როცა ყველა უხას დაჭრიდნენ, ამ დაჭრილ მასას წინდაწინ გახურებულ და გამოგვილ-გამოსუფთავებულ ფურნეში გაშლილად შეყრიდნენ და ფურნის კარებს რკინის საფარებელს მიაფარებდნენ. იდროვებდნენ და დაჭრილი რგოლები როცა მტვრევადი გახდებოდა, ფურნიდან გამოიღებდნენ და გაცუვების შემდეგ სუფთად შეინახავდნენ.

კერძის მომზადება შემდეგნაირად ხდებოდა: გამხმარ ერიშტას საწურში (სვიზადში) ჩაყრიდნენ, დაასხამდნენ მდუღარე წყალს ესე რომ ყველა ნატეხი კარგად დასველებულიყო, დამბალ ერიშტას დიდ ჯამში გადაიღებდნენ, გამდნარ კარაქიდან დამზადებულ ერბოს წამოადუღებდნენ და ცხელ-ცხელს მოასხავდნენ ერიშტაზე, კარგად აურევდნენ და კერძი საჭმელად მზად იყო.

მოტანილი მასალებიდან აშკარად ჩანს, რომ გამომცხვარი პურის ეს სახეობა, რომელზედაც მეზობელი ქვეყნების მკვლევარები ერთმანეთს ედავებიან, ფაქტიურად მისი სახელწოდება არის არა ლავაში, არამედ თურქული სახელი უხა. მისი ცხობის ტექნოლოგია თავდაპირველი სახით და ნამდვილი სახელწოდრბაც დღემდე უცვლელადაა შემორჩენილი სამცხე-ჯავახეთის მკვიდრ ქართულ მოსახლეობაში.

აქედან გამომდინარე, ჩვენ ერთი შეკითხვა გვაქვს აზერბაიჯანელ კოლეგებთან: როგორ მოხდა, რომ სამცხე- ჯავახეთის ძირძველმა მკვიდრმა ქართულმა მოსახლეობამ სხვა სახეობის პურის-ლავაშის თუ შოთის გვერდით დღემდე შემოინახა უღვივარი ცომისაგან გამომცხვარი პურის დამზადების ტექნოლოგია და მისი თავდაპირველი თურქული სახელწოდება-უხა, ხოლო აზერბაიჯანულ მოსახლეობაში ტერმინი უხა რატომ შეცვალა ლავაშმა?

სამწუხაროდ, ჩვენი დაუდევრობით თუ უყურადღებობით დღეს საქართველოს სავაჭრო ქსელებში ფართოდ შეტანილია გასაყიდად პურის ეს სახეობა სომხური ლავაშის სახელწოდებით. ფაქტიურად იგი (თუნდაც დამზადების ტეგნოლოგიით) არა სომხური ლავაში, არამედ თურქულ-აზერბრიჯანული უხა არის.

როგორც მოტანილი მასალა გვიჩვენებს, სამცხე-ჯავახეთში შემორჩენილი უღვივარი ცომისაგან მომზადებული გამომცხვარი პური მომზადების ტექნოლოგიითა და თავდაპირველი თურქული სახელწოდებით-უხა, ყველაზე სრულყოფილი სახით არა თურქულენოვან აზეირბაიჯანის, არამედ ამ რეგიონის მკვიდრ ქართულ მოსახლეობაშია შემორჩენილი. ეს მოსახლეობა გამომცხვარი პურის ამ სახეობას ლავაშის სახელით არ იცნობს.
რაც შეეხება ლავაშს, სამცხე-ჯავახეთში მას აცხობდნენ ძირითადად საახალწლოდ მხოლოდ ფურნეში ხორბლის ან დიკის გამტკიცული ფქვილის გაღვივებული- (გაფუებული) ცომისაგან. ახალწლის დილით მეკვლეს ოჯახის წევრები და ხშირად საქონელიც კი ბაქმაზსა თუ თაფლში ამოვლებული ლავაშის ნატეხით „ტკბილად უნდა დაებერებინა.“
ლავაში მოგრძო ფორმის (სიგრძით 50-60 სმ, სისქით 1-2 სმ. ხოლო სიგანით _ 15-20 სმ.) პური იყო. მომზადებულ ცომს მუჭის ზომაზე ამაგუნდავებდნენ, კარგად დაზელდნენ და დამრგვალებულს რამდენიმე წუთს გააჩერებდნენ, რათა ცომს თავი აეღო. შემდეგ მას თითების მოძრაობით სიგრძივ გააბრტყელებდნენ (ნიჩბის პირის სიგრძის შესაბამისად), გადაიტანდნენ ფურნის ნიჩაბზე და გახურებულ, ნაცრისაგან გამოსუფთავებულ ფურნეში სათითაოდ ფრთხილად შეაწყობდნენ. საერთოდ, საახალწლოდ რამდენიმე პირ (სახეობის) პურს აცხობდნენ, გახურებულ ფურნეში პირველად ლავაშს შეყრიდნენ-ლავაშს გამოატარებდნენ- შემდეგ შოთს, მერე კაკალა ან ჩაწეკილ პურს, ბოლოს კი სომინს.

ფურნეში გამომცხვარი ლავაში (სამცხრ-ჯავახეთი).

კახეთში ლავაში მრგვალი ფორმისა იცოდნენ. მას აცხობდნენ თონეში. კარგად გახურებულ თონეში ჯერ პურისათვის მომზადებული გაფუებული ცომისაგან მრგვლად გაბრტყელებულ (1-3 სანტიმეტრის სისქით) რამდენიმე ლავაშს ამოატარებდნენ-ჩააკრავდნენ, მისი გამოცხობის შემდეგ კი მოგრძო დედას პურებს ანუ შოთი პურებს. ჯერ ისევ თბილ ლავაშს წასულების სახელზე წვერს წაატეხებდნენ და გადააგდებდნენ, დარჩენილს კი სახელდახელოდ მიირთმევდნენ. ყველაზე არსებითი ლავაშთან დაკავშირებით ის არის, რომ იგი რიტუალური დანიშნულების პურია. ეთნოგრაფიული მასალებით დასტურდება, რომ ლავაშს მიცვალებულების სახელზე აცხობდნენ, თავის რიგზე ანუ ქელეხის დროს. იცოდნენ ლავაშის მკვდრის გულზე გადატეხვა და შემდეგ სამწუხარო სერობის დაწყების წინ სასაფლაოდან მობრუნებულებს, ამ ნატეხების ღვინოში ჩამბალი ლუკმით უმასპინძლდებოდნენ, გარდაცვალებულის სულის მოსახსენიებლად [ბარდაველიძე, 1953: 127].

აკად გ. ჩიტაიას მითითებით, განსაკუთრებით აღმოსავლეთ საქართველოში, „აცხობდნენ სხვადასხვა ფორმის პურს: მრგვალს (გ ო მ ი ჯ ი), ოვალურს, თხელს (ლ ა ვა შ ი), გრძელს (შ ო თ ი) და ა. შ.“ [ჩიტაია, 2001: 152].

„სიტყვა „ლავაშ“- სპარსულია. იგი „გაბრტყელებულ,“ თხელ პურს ნიშნავს. ამგვარი ფორმის პური, როგორც წინა აზიური კულტურის მონაპოვარი, ფართოდაა გავრცელებული მთელს წინააზიაში და, რა თქმა უნდა, კავკასიაშიც. ცნობილია სომხური აზერბაიჯანული და ასირიული ლავაშები. ქართული ლავაში ორი ფორმითაა გავრცელებული: მრგვალი და ოვალური (მოგრძო), სისქეში დაახლოებით 2-3 სმ-ია და აშკარად განსხვავდება სომხური, ხელზე გადასაკიდი „ბლინისებური“ ლავაშისაგან. ქართული ლავაში უწინარეს ყოვლისა გაფუებული, ამოსული ცომისაგანაა, სომხური კი აუფუვებელი. მათ შორის საერთო მხოლოდ ის არის, რომ ორივე მათგანი თონეში ცხვება.... ქართული ლავაში თვითმყოფადი ეროვნული ფენომენია“ [გოცირიძე, 2007: 137-138], ისავე როგორც თურქულენოვანი მოსახლეობისათვის „უხა“.

სამცხე-ჯავახეთში სიტყვა ლავაში სხვა დანიშნულებითაც იხმარება დღემდე. კერძოდ: სიგრძის აღმნიშვნელად. მაგალითად სარის ლობიოს ნედლი-დაუმწიფებელი ბეწვო პარკის სახელწოდებად. რაც შეეხება დაბალ-კუტ ლობიოს, მის დაუმწიფებელ ლობიოს მარცვლების ბუდეზე მხოლოდ „პარკს“ ამბობენ. სარის ლობიოს მოსავალს თუ კარგი პირი უჩანს, მასზე იტყვიან „კარგი, მტკაველზე გრძელი ლავაში აყრია“-ო. ივ. ჯავახიშვილი ლობიოს ერთი სახეობის შესახებ აღნიშნავს: „დანამდვილებით ძნელი სათქმელია, თუ რას უნდა ნიშნავდეს „ლაბაშა ლობიო“ ....იბადება აზრი „ლაბაშა“ ხომ „ლავაშა“-ს დიალექტური ფორმა არ არის?“ [ჯავახიშვილი, 1986: 64].

გარდა ამისა, დღესაც სიტყვა ლავაში ხშირად იხმარება გადატანითი მნიშვნელობითავ: როცა ერთი ადამიანი მეორეს გაშლილ ხელს სიგრძივ მეორეს სახეში გაარტყავს, იტყვიან „რა გემრიელად გაულავაშა“-ო. როცა ბავშვს ემუქრებიან სიგრძივ გაშლილ ხელს აჩვენებენ და ეტყვიან „ამ ლავაშს ხომ ხედავ“-ო. „ლავაშის ჭმევა გარტყმა ლოყაში, ცემა. ნდლ. „იმ თავხედს მეტი გზა არ იყო, თქვენი მოწონებული ლავაში ვაჭამე და ისიც გაჩუმდა,“ მიმსგავსებულია სიტყვით, გაშლილად მოქნეული ხელი საჭმელ ბრტყელ ლავაშს“ [სახოკია, 1979:351-352].

საერთოდ, თავსართი „ლავ“ კომპონენტის მონაწილეობა არაერთ სიტყვათა კომპოზიციზში გვხვდება. ასე მაგალითად:

ლავ-გარდანი - „1. შენობის კედელზე ან ჭერზე შემოვლებული არშია-კარნიზი. 2. კლდის თავზე გადმოშვერილი გაყინული თოვლი {ორბელიანი, 1955: 401]. „გრეხილი შენობისა ან კედლის ძირი, რომელზედაც შეიკვრის კამარა.“ [ჩუბინაშვილი, 1985: 639].
ლავგარდ-ი - „1. ოთხკბილიანი რანდა; იღებს ოთხ ღარს; 2. ლავგარდიანი ლავგარდით დამუშავებული ოთხღარიანი, ოთხნაწიბურიანი ფიცარი“ [ქრთული დიალექტის, 1981: 262].
ლავ-იწი - „1. ადამიანის მორკალული თხელი ძვალი, რომელიც აერთიანებს მკერდის ძვალსა და ბეჭს. 2. პირუტყვისა და ფრინველის შიდა პირველი ნეკნი“ [ქ.ე.გ.ლ. 1986: 274}; „ყელის მრუდე ძვალი“ {ორბელიანი, 1955: 401].

ლავ-რა - „{ბერძ.] ზოგიერთი დიდი მამათა მონასტრის სახელწოდაბა - მთავარი მონასტერი, დიდი მონასტერი“ [აბულაძე, 1973: 207; ქ.ე.გ.ლ. 1986: 274}.

ლავ-ა - „ვულკანიდან დედამიწის ზედაპირზე ამოფრქვეული დამდნარი მინერალური მასა“ [ქ.ე.გ.ლ. 1096: 274}. ვულკანიდან ამონთხეული გავარვარებული მასა,“ რომელიც კრატერის ყელიდან მთელ სიგრძეზე ეშვება დაბლობისაკენ. ამა თუ იმ საბადოს „ლავა“ მაღაროებში მთლიანი სანგრევი ზოლი დიდი სიგრძისა (25-30 მ-იდან 200 მ-მდე)“ [უცხო სიტყვათა, 1973: 233].

ლავ-ანოსი - „მირონის სუნ(ნ)ელია.“ {ორბელიანი, 1966: 401].
ლავ-აში - „ბრტყელი გრძელი პური.“ {ორბელიანი, 1966: 401].
ლავლავა - „თხელი ქსოვილის ტანსაცმელი“ [ქრთული დიალექტის, 1981: 262].
ლავ-რინთო - „მთა კრეტას, შინაქვაბებიანი და მღვიმეოანი, ძნელ შესასვლელ-ამოსავლიანი“ {ორბელიანი, 1966: 401].

ლავ-ირება - „1. იალქნიანი გემის სვლა-ცურვა ისე, რომ ქარი ხამ ერთი მხრიდან უბერავდეს, ხან მეორედან; საერთოდ, გემის სვლა კურსის (მიმართულების) ხშირი ცვლით წყალქვეშა ქვების,თავთხელების გვერდის ასაქცებად“ [უცხო სიტყვათა, 1973: 233].
ლავ-ანდა „[იტალ.] - ბიჩქი ან ბუჩქისნაირი ერთჰვარი; ხარობს სამხრეთის ქვეტნებში, შეიცავს ეთერზეთს, რომელსაც იყენებენ პარფიუმერიაში“ [უცხო სიტყვათა, 1973: 233].

ნიმუშების მოტანა კიდევ შელძლება, მაგრამ ვფიქრობთ ესეც საკმარისია იმისათვის, რომ ნათლად დავინახოთ, რომ ამ სიტყვების „ლავ“ ფუძის ქართულ სიტყვარებში მოცემული ამ ტერმინების „ლავ“ ფუძის მიშვნელობები არანაირად არ მიესადაგება მეზობელი ქვეყნების მკვლევართა მიერ მოცემულ განმატებებს. ამავე დროს არსადაა მითითებული რომ რომელიმე სიტყვაში ფუძე ლავ უშუალოდ „კარგის“ ან „პურის“ მნიშვნელობითაა დატვირთული. ამ მონაცემებიდან გამომდინარე, არ შეიძლება პურის ამ სახეობის წარმომავლობა მხოლოდ და მხოლოდ ტერმინ „ლავაშის“ ეტიმოლოგით აიხსნას. ასეთი საკითხის კვლევისას პირველ რიგში ყურადღება უნდა გამახვილდეს პურის მომზადების ტექნოლოგაზე, გავრცელების არეალზე და ამ არეალში მცხოვრები ხალხების ეთნიკურ კუთვნილებაზე და რა თქმა უნდა ტერმინთა ეტიმოლოგიაზეც..

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას შემდეგი:

1) საერთოდ, ქართული ლავაში დამზადებისა და ცხობის ტექნოლოგიით, თავისი რიტუალური დანიშნულებით თუ ფორმით მეზობელი ხალხების იგივე სახელწოდების პურისაგან დიამეტრიულად განსხვავდება.

2) საქართველოს ყველა კუთხეში, სადაც კი პურის ეს სახეობაა გავრცელებული, ლავაში გაღვივებულ-გაფუებული, სადაოდ ქცეულ ე. წ. ლავაშს კი გაუღვივებელი//უფუარი ცომისაგან აცხობენ. აქედან განონდინარე, მართებული იქნება თუ მის თავისი ისტორიულად ნამდვილი
თურქულენოვანი სახელი-„უხა" აღუდგება.

3) ქართული ლავაში შედარებით სქელია; მისი სისქე 1,5- 2,5 სმ მაინც არის, ხოლო სომხურის - 0,2-0,3 სანტიმეტრიც კი არ არის.

4) წარსულში საქართველოში ლავაში გარკვეულ დღეებში (საახალწლოდ, სააღდგომოდ, მიცვალებულის სუფრაზე) ცხვებოდა როგორც სარიტუალო პური და არა როგორც ყოველდღიური საკვები. რაც შეეხება მეზუბელ ხალხებში გავრცელებულ გამომცხვარი პურის ამ სახრობას, იგი ყოველდღიური კვების მენიუში შედიოდა და რიგ შემთხვევაში დღესაც შედის.

5) ე. წ. „სომხური ლავაში“ თავისი დამზადების ტექნოლოგიით (გაუღვივებელი მაგარი ცომი, მისი უხალავით გაშლა, ცხობის ტექნიკა, დანიშნულება და ა. შ.) არა ლავაშად, არამედ წარსულში სამხრეთ საქართველოში ფართოდ გავრცელებული უხის ნაირსახეობად უნდა ჩაითვალოს. ამას გვაფიქრებინებს არა მხოლოდ კავკასიაში, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც მცხოვრებ თურქულენოვან ხალხებში აღნიშნული პურის სახეობის ფართოდ გავრცელებული სახელწოდება: йуха, йука, йуйга (Древнотюркский споварь, 1969: 177-182).

6) მოტანილი მასალებიდან აშკარად ჩანს, რომ გამომცხვარი პურის ამ სახეობის, რომელზედაც მეზობელი ქვეყნების მკვლევარები ერთმანეთს ედავებიან, ფაქტიურად სახელწოდება არის არა ლავაში, არამედ თურქული სახელი უხა. მისი ცხობის ტექნოლოგია თავდაპირველი სახით და ნამდვილი თურქულენოვანი სახელწოდებაც დღემდე უცვლელადაა რატომღაც მხოლოდ სამცხე-ჯავახეთის მკვიდრ ქართულ მოსახლეობაშია შემორჩენილი.

7) საერთოდ, შეიძლება ითქვას, რომ სამცხე-ჯავახეთში გავრცელებული გამომცხვარი პურის ამ სახეობის-უხის სახელდახელოდ მომზადების გადმოღებისა და დღემდე შენახვის ფაქტი, მეზობელი ხალხებთან, თუნდაც მხოლოდ მესაქონლე-მომთაბარეებთან, მჭიდრო და ახლო ურთიერთობაზე მეტყველებს. არ არის გამორიცხული, რომ ქართულ მოსახლეობას პურის ცხობის ეს უმარტივესი ხერხი XVII-XVIII საუკუნეეში აქ შემოსახლებული სხვა ეთნიკური წარმომავლობის ხალხებისაგან შეეთვისაბინა და გაჭირვების ჟამს თუ ექტრემალურ სიტუაციებში გამოეყენებინა. ამას გვაფიქრებინებს ადგილობრივ მოსახლეობაში დღემდე შემორჩენილი მათი სახელწოდებანი და ცხობის ტექნოლოგიებიც.

8) ადვილი შესაძლებელია საზაფხულო საძოვრებზე წასულ ქართველ მეურნეს გამომცხვარი პურის ეს სახეობა თავისი სახელწოდებითა და დამზადების ტექნოლოგიით მეზობელი თურქულენოვანი მოსახლეობისაგან გადაეღო და თანდათანობით მისი ცხობის ტექნოლოგიაც გაეუმჯობესებინა {ხორბლის გაცრილ-გამტკიცული ფქვილი, საჯის დაქულვა, გამომცხვარი უხისაგან ერიშტის დამზადება, ქადისათვის ცომის და უხლავით უხის მსგავსად გათხელება და ა. შ.].

9) სამცხე-ჯავახეთის მკვიდრი ქართველებისათვის ადრეული ხანიდანვე ცნობილი იყო გაღვივებული ცომისაგან განსხვავებული ტექნოლოგიით ფერნეში (ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოს სხვა კუთხეებში თონეში) გამომცხვარი პურის სახეობა ძველ სპარსული სახელწოდებით „ლავაში“.

10) ფაქტი სახეზეა. სომხებმა პურის ამ სახეობის ცხობის ტერნოლიგია თურქულენოვანი მოსახლეობისაგან გადაიღეს, სახელწოდება კი საქართველოში ფართოდ გავრცელებული და მყარად დამკვიდრებული ირანული ტერმინი აიღეს და UNESCO-ში როგორც სომხური არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის მონაპოვარი ისე წარადგინეს.

11) გამომცხვარი პურის ეს სახეობა რა სახელითაც არ უნდა მოვიხსენიოთ, მისი დამზადების ტექნოლოგია და სამცხე-ჯავახეთში დღემდე შემორჩენილი სახელწოდებაც გვიჩვენებს, რომ ის თურქულენოვანი ხალხების კულტურულ მონაპოვრად უნდა ჩაითვალოს და UNESCO-ს არამატერიალირ კულტურის ძეგლთა ნუსხაში არა სომხების, არამედ პირველ რიგში აზერბაიჯანელებისა და თურქების სახელით და „უხის“ სახელწოდებით უნდა შევიდეს.

უხის ცხობის ტექნოლოგიის აღწერისა და გავრცელების არეალის რუკის ჩვენებით მათ სრული უფლება აქვთ UNESCO-ს წინაშე დასვან საკითხი, რომ პურის ეს სახეობა, თავისი თურქული სახელწოდებით და დამზადების ტექნოლოგიით, მსოფლიოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლთა სიაში შევიდეს არა სომხეთის არამედ როგორც თურქულენოვანი ხალხების (პირველ რიგში თურქებისა და აზერბაიჯანელების) კულტურულ მემკვიდრეობის ძეგლთა ერთ-ერთი უძველესი ნიმუში.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ი. აბულაძე, ძველი ქართული ენის ლექსიკონი, თბ., 1973.
2. ვ. ბარდაველიძე, ქართული (სვანური) საწესო გრაფიკული ხელოვნების ნიმუშები, თბ., 1953.
3. გ. ბერიძე, ჯავახური დიალექტის სალექსიკონო მასალა, თბ., 1981.
4. გ. გოცირიძე, კვების ხალხური კულტურა და სუფრის ტრადიციები საქართველოში, თბ., 2007.
5. გ. ზედგინიძე, ჯავახური ლექსიკონი, თბ., 2014
6. თ. იველაშვილი, ხალხური სამზარეულო, თბ., 1991.
7. თ. სახოკია, ქართული ხალხური სიტყვა-თქმანი, თბ., 1979.
8. სულხან საბა ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, 1, თბ., 1966.
9. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ერთტომეული, თბ., 1986.
10. ქრთული დიალექტის ლექსიკონი, ღბ., 1981.
11. უცხო სიტყვათა ექსიკონი, თბ., 1972.
12. ივ. ჯავახიშვილი, თხზ. ტ. 5, თბ., 1986.
13. გ. ჩიტაია, შრომები, ტ. 4, თბ., 2001.
14. დ. ჩუბინაშცილი, ქართულ-რუსული ლექსიკონი, თბ., 1984.
15. Древнотюркский словарь, Ленинград, 1969.
16. Эльшад Алили, Об етнологии слова „лаваши,“

წაკითხულია : 145